“Эртний Грекийн домогт хүүгээ удалгүй үхнэ гэж сонсоод ээж нь Стикс голын мөнхийн усанд дүрсэн тухай өгүүлдэг. Тэгэхдээ нэг өсгийнөөс нь барьсан учраас, Ахиллес баатар тэрхүү хамгаалагдаагүй өсгийнөөсөө болж амиа алддаг.”
АНУ-ын Ерөнхийлөгч Абрам Линколн “Ардчилал бол ард түмний, ард түмний бүтээсэн, ард түмний төлөө төр засаг” гэжээ. Ардчилсан төр засаг л хүний эрх, эрх чөлөө, амь нас, эд хөрөнгийг хамгаалахад хамгийн илүү үр дүн түүхэнд авчирсан төрийн дэглэм. Ардчилал нь нэгэнт л олонхын тогтоосон дүрэм журам учраас ард түмний өмнөөс засаглаж, хууль журмыг тогтоож, хэрэгжүүлэн, сахиулж буй инстүүц нь олонхдоо тайлагнадаг буюу эгэх хариуцлагатай байх ёстой. Тийм учраас төр засгийн эгэх хариуцлага нь ардчиллын амин сүнс юм. Эгэх хариуцлага гэдэг бол төр засаг (байгууллага, хувь хүн ч мөн адил) үйл ажиллагаагаа нягтлан дүгнэдэг, үр дагаврынх нь төлөө хариуцлага хүлээдэг, тайлангаа нийтэд ил тод гаргахыг хэлдэг.
Эгэх хариуцлагыг дэгийн (procedural) болон агуулгын, үр дүнгийн (substantive) гэж хоёр хэсэгт хувааж болно. Дэгийн эгэх хариуцлага гэдэг нь ардчиллын эхлэл буюу чөлөөт, шударга, бүх шатны сонгуулиуд явуулж, хууль тогтоох, хэрэгжүүлэх, шүүхийн инстүүцээ байгуулахыг хэлнэ. Харин үр дүнгийн хэсэг нь төрийн инстүүцийн үйл ажиллагааны ил тод байдал, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, иргэдийн харьцангуй эрх тэгш байдал, өөр үзэл бодолд тэвчээртэй хандах, хуулийн засаглалыг хүндэтгэх зэргийг багтаана. Энэ хоёр эгэх хариуцлага харилцан хамааралтай, бие биедээ нөлөөлдөг. Жишээ нь, нийгэм эдийн засгийн эрх тэгш байдал, улс төрийн эрх тэгш байдлаар дамжин сонгуульд нөлөөлнө.
Дэгийн эгэх хариуцлага нь ардчилсан сонгуулиас эхтэй, олон намаас чөлөөт, шударга сонгох боломжтой нөхцөлд л хэрэгждэг. Харин үр дүнгийн эгэх хариуцлага бол төр засаг нь амласнаа аль хэр хэрэгжүүлж, олон нийтийн хэрэгцээ, шаардлагыг хэр хангаж байгаа, иргэд нь төр засагтаа яаж хандаж буйгаар илэрхийлэгддэг. Энэ утгаараа эгэх хариуцлага нь чөлөөт, шударга сонгуулиар байгуулсан төр засагтай, ардчилсан улс оронд л бүхлээрээ байх боломжтой. Скандинавын орнуудад эгэх хариуцлага бүрэн байдаг бол Сингапурт жишээ нь дэгийн хэсэг нь сул, харин үр дүнгийн тодорхой хэсэг нь сайн хөгжсөн байдаг.
Үр дүнгийн эгэх хариуцлага
Сингапурын төр иргэдийн олонхид тулгарч буй асуудал, бэрхшээлийг бүрэн ойлгож, тусгасан шийдвэр гаргадаг учраас иргэд нь төр засагтаа сэтгэл хангалуун байдаг. Шийдвэр гаргахаасаа өмнө
- Олон нийтийн зөвлөгөөн хийнэ, жишээ нь Feedback Unit, Reach нэртэй ярилцлагыг нөлөөллийн төвлөрсөн хэсэгт тогтмол явуулдаг.
- Байж болох бодлогын хувилбаруудыг танилцуулна.
- Зөвшилцөл бий болгож, тодорхой шийдвэрүүдийг иргэдтэй хамтран гаргана. Жишээ нь, зам дагуух зогсоол хаана байхыг зөвшилцөн тогтооно.
- Бодлогыг хамтран тодорхойлох. Өөрөөр хэлбэл иргэд, төрийн байгууллагатай хамтраад бодлогоо анхнаас нь томьёолж, тодорхойлж, хэрэгжүүлэх боломжтой.
Өөр нэг жишээ нь бидний хөрш БНХАУ. Нэг намын (коммунист) авторитари дэглэм. Улс төр судлаач Брюс Диксон Хятадын 50 хотод 4000 хүнийг хамарсан том асуулгын судалгаа 2014 онд хийжээ. Энэ судалгаагаар Хятадын иргэд нь өөрсдийгөө ардчилсан орон гэж үздэг, ардчиллын түвшиндээ сэтгэл хангалуун гэж гарчээ. Дэгийн хэсэг нь байхгүй ч, үр дүнгийн эгэх хариуцлага байна гэсэн үг. Төр нь иргэддээ амалсан хэмжээндээ үйлчилж, ялангуяа эрүүл мэнд, боловсрол гэх мэт нийгмийн үйлчилгээг чанартай, сайн хүргэж чадаж байгаатай энэ нь холбоотой.
Дэгийн эгэх хариуцлага
Монголчууд 1990 оноос хойш долоон удаа парламентын сонгууль хийсэн бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд бид дэгийн эгэх хариуцлагад суралцсан гэж болно. Ардчилал хэлбэрийн хувьд амжилттай хэрэгжиж буй ч, агуулга нь одоог хүртэл төлөвшөөгүй нь үр дүнгийн эгэх хариуцлага сул буйтай холбоотой.
Өнөөдрийг хүртэл Засгийн эрх эвсэн болон дангаараа барьж ирсэн хоёр нам олонхын эрх ашгийн төлөө ажилласангүй. Тэд санхүүжүүлсэн бүлэглэлийнхээ эрх ашгийг л бодож, тэднийхээ төлөө л ажиллаж ирлээ. Энэ үзэгдлийг би “Эрдэнэбилэгизм” гэж нэрлээд байгаа. Энэ тухай өмнө нь хоёр ч нийтлэл бичсэн. Эрдэнэбилэгизм бол нэг хүний, эсвэл нэг банкны тухай яриа биш. Энэ бол улс төрийн гол хүчнүүд цөөн хүний эрх ашгийн төлөө үйлчилж, хууль батлаж, шүүх цагдаа нь тэдний гар хөл болсон бүлэглэлийн систем юм.
Ахиллесийн өсгий
Эдүгээ иргэд сонгосон хүмүүс маань биднийг төлөөлж байна уу, нийтийн асуудлуудыг шийдэх гэж оролдож байна уу гэж асуух боллоо. Манайд ардчилалд итгэх иргэдийн итгэл ийнхүү суларч байгаа нь үр дүнгийн эгэх хариуцлага муу байгаатай холбоотой. Монголчууд төр засгаа УИХ, Засгийн газрын гишүүн 100 хүрэхгүй хүнээр л төлөөлүүлж боддог. Гэтэл цаана нь төрийн албаны зуугаад мянган албан хаагчид бий. Энэ хүмүүсийн гаргаж буй шийдвэр бүхэн төрийн бодлого. Ардчилсан эгэх хариуцлагын тогтолцооны гол агуулга бол албан хаагчид бүх шийдвэртээ хариуцлага хүлээх тухай юм. Энэ хариуцлагын тухай хуулийн зохицуулалт нь аль хэдийн гарчихсан боловч хэрэгжүүлэхгүй байгаа юм. Жишээ нь, үүнд Захиргааны ерөнхий хууль, Мэдээллийн ил тод байдал, мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль орно. Гол шалтгаан нь ердөө л төрийн албаа “60 тэрбум”-аар худалдаад байгаад оршино.
2020.06.11