Монголын эдийн засаг уул уурхайгаас бүрэн хамааралтай болоод арваад жилийн нүүр үзэж байна. Дан ганц эдийн засаг ч биш, улс төр бас энэ салбараас хамаарч байна. Улс төр судлалын хэллэгт эдийн засаг, улс төр нь ганцхан салбараас хамаардаг орныг Гадилын бүгд найрамдах улс (Banana Republic) гэдэг. Монголыг гадилын гэхээсээ “Нүүрсний” бүгд найрамдах улс гэвэл оновчтой болно.
Монгол Улс нүүрсээр баян, хамгийн том орд нь 7.5 тэрбум тоннын нөөцтэй Тавантолгой бөгөөд тэр нь улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлийн гол зодооны төв талбар, сонгуулийн популист амлалтын зэвсэг, улс төрийн намуудын саалийн үнээ болох “тавилантай” ажээ.
Тавилан нэг.
Монголчууд Тавантолгойд нүүрс байгааг 1930-аад онд мэдсэн ч, 1967 онд бага хэмжээгээр ашиглаж эхэлжээ. Энэ ордоо эдийн засаг, улс төрийн нөхцөл байдлаас болоод социализмын үед эргэлтэд оруулж чадаагүй боловч, зах зээлийн нийгэмд шилжсэн 1990-ээд оноос дахин судалгаа явуулж эхэлсэн. Нөөцийг нь 6.4 тэрбум тонн гэж төдөлгүй тогтоов. Английн BHP 1998 онд хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг нь авсан ч, ашиггүй гэж тооцоод удалгүй буцааж төрд өгчээ. Майн Инфо гэх компани тусгай зөвшөөрлийг нь авсан ч, 2005 онд Энержи Ресурс компанид шилжүүлжээ. Энержи ресурс компани хайгуулын зөвшөөрлөө, жилийн дараа ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгов. Асар том нөөцтэй ордыг ганцхан компанид эзэмшүүлэхгүй гэсэн Засгийн газрын шийдвэр гарч, 2008 онд төрийн мэдэлд Тавантолгойг эргүүлэн авсан.
Тавилан хоёр.
2010 оны УИХ-ын 39-р тогтоолоор Тавантолгойг Эрдэнэс тавантолгой гэх төрийн өмчит компани болгож, хувьцааных нь 10 хувийг иргэдэд (тус бүр 536 хувьцаа), 10 хувийг үндэсний аж ахуйн нэгжүүдэд, 30 хувийг нь хөрөнгийн биржээр арилжих шийдвэр гаргав. Цаад шалтгаан нь улс төрийн голлох хоёр нам 2008 оны сонгуульд Эрдэнийн хувь ба Эх орны Хишиг гэж тараахаар өгсөн амлалт. Эвслийн Засгийн газар байгуулсан энэ хоёр нам 2011 онд УИХ-ын 57-р тогтоол батлаж, Эрдэнэс тавантолгойн 20 хувийг иргэдэд эзэмшүүлэх, нэмж 536 хувьцаа иргэн бүрт олгохоор шийдэв.
Тавантолгойн орд газрыг 2011 онд хоёр хувааж, зүүн Цанхийг олборлох эрхийг “Чалко” компанид тонныг нь 70 ам.доллароор тооцон, 350 сая долларын урьдчилгаа Засгийн газар авлаа. Улмаар “Хүний хөгжлийн сан” гэгчээр дамжуулан, 2012 оны сонгуулийн өмнөхөн иргэн бүрт 21 мянган төгрөг тараасан.
Тавилан гурав.
Тавантолгойн орд нь асар том учраас олборлох, боловсруулах, тээвэрлэх томоохон дэд бүтэц, хөрөнгө оруулалт шаардлагатай, тиймд Засгийн газар гадна, дотны хөрөнгө оруулагчдыг татах зорилгоор нээлттэй тендер зарлав. Энэ тендерт 2014 онд Монголын Энержи Ресурс, Хятадын Шинхуа, Японы Сумитомо компаниудын консорциум шалгарч, Засгийн газраас шийдвэр нь гарсан ч, УИХ-ын дарга байсан З.Энхболд эсэргүүцэж, шийдвэрийг цуцлав. Эдүгээ З.Энхболд дарга энэ шийдвэрээрээ ихэд бахархаж “Тавантолгойг танд үлдээв” гэсэн сурталчилгаа цацаж 2020 оны сонгуульд оролцож байна. Тендерийг зохион байгуулсан шадар сайд М.Энхсайханыг шоронд хорив.
Тавилан дөрөв.
Тавантолгойн хэрүүлийн бас нэг алим бол Төмөр зам. Энержи Ресурс компани Ухаа худаг –Гашуун сухайтын төмөр замыг 2012 оны сонгуулийн өмнө барихаар болж, ажлаа эхэлчихсэн явж байсныг зогсоож, төрд авав. 2013 онд энэ замыг Монголын төмөр зам компани барих болж, “Чингис бондоос” 280 сая доллар зарцуулсан боловч овоолсон шорооноос хэтрээгүй. Асуудлын гол нь төмөр замыг хэн, яаж тавих биш өргөн, нарийн царигийн мэтгэлцээн болж өрнөв. УИХ 2014 онд нарийн царигаар барих тогтоол гарсан ч, эдүгээ нууц тендерт ялсан “Бодь Интернэшнл” компани яагаад ч юм, өргөн царигаар барьж байна. Овоолсон шороо үлдээсэн ажлыг хариуцаж байсан сайд нь эдүгээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болж, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөмж гарган, Тавантолгой-Гашуун сухайт биш, Тавантолгой-Зүүнбаяны (414 км) чиглэлд төмөр зам тавиж эхэлсэн нь хачирхалтай.
Тавилан тав.
2018 оны УИХ-ын 73-р тогтоолоор Тавантолгойн 30 хувийг гадаадын хөрөнгийн бирж дээр борлуулах шийдвэр гаргав. Түүнийг хэрэгжүүлэх Засгийн газрын 296-р тогтоол 2019 онд гарав. Уул уурхайн сайд Д.Сумъяабазар дэлхийн том хотуудын хөрөнгө оруулагчидтай уулзаж танилцуулга хийв. Гэтэл энэ оны 3-р сард Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хувьцаа гаргахаа зогсоов. Засгийн газар шийдвэрээ цуцлав.
Эдүгээ
2019 онд Эрдэнэс тавантолгой компани байгуулагдсан цагаасаа хойш анх удаа ашигтай ажиллаж, 2.5 сая хувьцаа эзэмшигчиддээ ногдол ашиг хуваахаар шийдэв. 5-р сарын 1 гэхэд хувьцаа эзэмшигч бүрт 100 мянга төгрөг өгөхөөр сайд нь мэдэгдсэн ч, өнөөг хүртэл тараахгүй нэг сар боллоо. Эрдэнэс тавантолгой компани нь Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төв рүү 60 тэрбум төгрөг аль хэдийн шилжүүлсэн боловч, Засгийн газар нь ногдол ашиг тараахыг түдгэлзүүлээд байгаа нь сонгуультай холбоотой гэхээс өөрөөр яаж ойлгох билээ. Магадгүй сонгуулийн санал авахаас хоёрхон хоногийн өмнө тараах байх. Угаас төрийн өмч нэртэй ч, намын өмч болсон компаниуд улс төрчид, тэдний сонгуулийг үргэлж санхүүжүүлж ирснийг иргэд сайн мэдэж байгаа.
Тавантолгойн таван тавилан бол үнэндээ Монголчуудын хувь тавилан болчихоод байна. Сонгуулиас сонгуулийн хооронд улс төрийн тоглоом болсоор ирсэн Эрдэнэс тавантолгойг бүрэн нээлттэй компани болгож, удирдах зөвлөлийг нь төрөөс хараат бус хүмүүсээр бүрдүүлэх хүртэл олон шинэ тавилан биднийг хүлээж байна.
2020.06.03