Сонгууль бол хүн төрөлхтний олон зуун жилийн хөгжил, тэмцлийн үр дүн. Асуудал маргааныг эртний Грек, Энэтхэг, Ромд янз бүрийн хэлбэрийн сонгуулиар шийдэж байжээ. Харин орчин үеийн, төлөөллийн ардчиллын сонгууль 1695 онд анх Англид болжээ. Энэ сонгуульд засгийн эрхийг авах нэгдсэн зорилготой, 1670-аад онд байгуулагдсан Вигс (The Whigs) ба Тоорис (The Tories) нэртэй улс төрийн бүлэг (party) намууд оролцжээ.
Хүн төрөлхтөн ердөө зуугаад жилийн өмнөөс л өмч, хөрөнгө, хүйс ялгалгүй нийтээр сонгох эрхтэй болж эхэлжээ. Өмнө нь зөвхөн өмч хөрөнгөтэй, татвар төлдөг хүмүүс л парламентад төлөөллөө дэвшүүлэн, сонгож байлаа. Английн түүхэнд бараг сонгогчгүй атлаа парламентад төлөөлөгчтэй тойргууд, ‘ялзарсан суурингууд (rotten boroughs)’ бий болж байлаа. Долоохон сонгогчтой ч, хоёр гишүүнтэй ‘Хуучин Сарум’ суурин хамгийн цуутай жишээ болж түүхэнд үлджээ.
Олон орны иргэд цуцалтгүй тэмцэж, асар их бэрхшээл туулж төр засгаа бүх нийтээрээ сонгох эрхээ олж авчээ. Монголчууд ч гэсэн мөн адил, өвөг дээдсийнхээ олон зуун жилийн тэмцлийн үр дүнд энэ эрхээ авсан. Бид эрх, эрх чөлөө гэх эрхэм, үнэт зүйлээ хадгалж, хамгаалахын тулд Т.Жефферсоны хэлснээр, сонор сэрэмжтэй байх ёстой (Eternal vigilance is the price of liberty).
Сэрэмжлэх зүйл
Санал худалдаж авах оролдлого: Эрх баригчид ээлжит сонгуулиас өмнө тойргийн оршин суугчиддаа (ялангуяа ахмадуудад) гарын бэлэг тарааж заншсан. Үүнийг нь сөрөг хүчин ч дагадаг болсон. Аяга, шанаганаас эхлээд гурил, будаа хүртэл тэдгээр зүйлээр ‘Улс төрчдийн гарын бэлэг’ нэртэй үзэсгэлэн хүртэл гарч байв. Гарын бэлэгнээс гадна бэлэн мөнгө тараах увайгүй үйлдэл гарсаар ирснийг сонгогчид мартаж болохгүй. Үнэгүй бяслаг зөвхөн хавханд л байдаг.
Худал, хуурамч мэдээлэл: Өмнө нь иргэдийн мэдээллийн гол эх үүсвэр нь төрийн, хувийн телевиз, радио, сонин зэрэг уламжлалт хэрэгслүүд л байв. Харин өнөөдөр сошиал медиа хөгжиж, хүн бүр өөрөө мэдээллийн эх сурвалж болоод байна. Мэдээ мэдээлэл нэг биш, олон урсгалтай болов. Мэдээлэл нь хөгжлийн, түүний дотор ардчиллын нэг том хэрэгсэл. Гэвч сошиал медиа гэх энэ хүчтэй хэрэгслийг сонгуулийн үеэр ардчиллын дайснууд хуурамч мэдээллийн зэвсэг болгон ашиглах боллоо. Худал, хуурамч мэдээллийн тухай энэ нийтлэлээс дэлгэрэнгүй уншина уу.
Сонгуулийн ирц: Хүн төрөлхтөн өнөөдөр ‘Ковид-19’ цар тахал буюу маш хүнд сорилттой тулгараад байгаа. Нийтийн уулзалт, цуглааныг хориглосны улмаас намууд, нэр дэвшигчид сонгуулийн сурталчилгаандаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, ялангуяа сошиал медиаг л голлон ашиглахаас өөр сонголтгүй үлдэв. Сонгуулийн ирц буурах хандлагатай болов. Гурван сарын өмнө Францын орон нутгийн сонгуулийн эхний шатанд сонгогчдын 45.5 хувь л саналаа өгсөн нь, түүхэнд байгаагүй доогуур оролцоо болов. Парламентын бүх нийтийн сонгуулиар ирц бага бол Засгийн газрын хүлээн зөвшөөрөгдөх эсэхэд сөргөөр нөлөөлдөг. Манай УИХ-ын өмнөх сонгуулийн ирцийг харвал 18-25 насны залуучуудын оролцоо хамгийн сул гарчээ. Монголын нийт сонгогчдын гуравны нэг нь 30 хүртэлх насны залуус байтал тэдний дөнгөж хагас нь саналаа өгсөн нь анхаарал татаж байна. Харин 50-аас дээш насныхан бараг бүгд сонгуульд оролцсон нь залуусын өмнөөс ахмадууд нь шийдвэр гаргаж байгаа гэсэн үг. Тиймээс залуу, ахмад үеийн хэрэгцээ, шаардлага өөр байхад, төр засаг ажлын байр гэхээс илүү халамж дэмжсэн бодлого гаргах болсныг гайхаад байх хэрэггүй. Яагаад залуусын биш, ахмадын зээлийг тэглэж орхисныг тэд ойлгосон болов уу. Залуу хүн та саналаа өгөхгүй бол, таны өмнөөс өгчихнө тэгээд та завинаас хоцроод, эрэг дээрээ үлддэг юм аа.
Зураг 1. 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн ирц, насны бүлгээр, мянган хүн
Сонгууль бол хариуцлага
Сонгууль бол Үндсэн хуулиар олгогдсон иргэний нэгэн чухал эрх. Гэхдээ энэ эрх, эрх чөлөөтэй хамт үргэлж үүрэг, хариуцлага цуг ирдэг. Эрх чөлөө ба хариуцлага нь нэг зоосны хоёр тал ч гэдэг. Тийм ч учраас дэлхийн 27 оронд сонгуулиа заавал өгөх (compulsory voting) ёстой хууль гарсан байдаг ба одоо заримд нь хэрэгждэг. Саналаа өгөөгүй бол торгууль ногдуулах зэргээр хариуцлага тооцдог. Жишээ нь, Австралийн иргэн сонгуульд оролцож саналаа өгөөгүй бол эхний удаад 20 доллар, дараагийн удаад 50 доллараар торгуульдаг. Хэрэв торгуулиа төлөөгүй, давтан үйлдвэл жолооны эрхийг нь хүртэл цуцалдаг. Сонгуульд оролцоод, сонгох хүн байхгүй гэж үзвэл түүнийгээ илэрхийлэх боломж саналын хуудсанд байдаг. Монголчууд үүнийг “цагаан сонголт” гэх болсон. Монголд харин сонгуульд заавал оролц, саналаа өг, өгөхгүй бол хариуцлага тооцно гэдэггүй. Гэхдээ та саналаа өгөхгүй бол, ямар том зардалтай болохыг хүн бүр ойлгодоггүй. Учир нь хамгийн ёс зүйгүй, мэдлэг боловсролгүй хүмүүс улс орныг дахин дөрвөн жил удирдаж, таны амьдрал, орлого зарлагад нөлөөлсөн шийдвэр гаргадаг. Таны орлогоос хүчээр татвар авч, тэр мөнгөөр чинь хамгийн үнэтэй машин унах боломжийг та өөрөө өгчихдөг.
Хэрхэн сонгох вэ?
Сонгуулиар эцсийн дүндээ зөвхөн улс төрийн нам л засгийн эрхийг авч, эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг учраас нам бол сонголтын хамгийн гол шалгуур юм. Мөн нэр дэвшигчдийг сонгохдоо “сонгууль бол хамгийн царайлаг, хамгийн гоолиг, хамгийн “ээс”, хамгийн хүчтэй нэгнийг тодруулах мисс мистерийн уралдаан биш” гэдгийг санах ёстой. Хэлбэр, мөн чанар хоёр үргэлж давхцаад байдаггүй. УИХ-ын сонгуулиар нийт ард түмнийг төлөөлж хууль тогтоох нэгнийг л сонгодог. Та сонгохоосоо өмнө нэр дэвшигчдээс наад зах нь дараах гурван асуултыг асуу.
- Сонгуулийнхаа хувийн сурталчилгааны санхүүжилтийг ил тод, шударгаар тайлагнаж чадах уу (яг хаанаас, хэзээ үзэж болох вэ)? Намынхаа санхүүжилтийг ил тод, шударгаар тайлагнахыг шаардах уу?
- Таныг гишүүнээр сонгогдсоны дараа ах, дүү хамаатан саднууд чинь төрийн албанд томилогдохгүй, хамааралтай компани чинь ЖДҮ санг хоослохгүй гэж батлаж чадах уу?
- Ядуурал, нийгмийн тэгш бус байдлыг бууруулахын тулд та яг юуг, яаж хийх вэ?
Энэ сонгуулиар манай тойрогт та юу хийх гэж байна, эсвэл юу хийсэн бэ гэж бүү асуу. Учир нь хууль ганц танай тойрогт биш, бүх тойрогт орон даяар, ижил тэгш үйлчлэх ёстой. Танай тойрогт юу барихыг наад гишүүн чинь биш, Засгийн газар нь шийднэ. Танай гишүүн сайд болох магадлал Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр 5 дахин буурсан бөгөөд сайд болсон ч тойргийнхоо төслийг хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон.
Ард иргэдээ, залуусаа сонгуульдаа бүгд оролцъё!
2020.05.28