Манайд ардчилал хөгжөөд 30 жил болж байна. Ардчилал дангаараа энх тайван мөн үү гэх асуултыг тавьж саналаа хуваалцахыг зорив.
Шинэ мянган эхэлснээс хойш энх тайвныг хэмжих олон улсын судлал эрчимжиж Австралийн Эдийн засаг, энх тайвны хүрээлэнгээс /Institute for economics and peace/ 2007 оноос дэлхийн энх тайвны индекс “Global Peaсe Index” гаргадаг болсон. Энх тайван байдлыг хэмжих Дотоод, гадаадад оролцож буй дайны тоо, түүнээс үүдэн амь үрэгдсэн хүний тоо, хөрш орнуудын харилцаа, улс төрийн тогтвортой байдал, террорист халдлага гарах магадлал, хүчирхийллийн гэмт хэргийн тоо, цэргийн зардал ДНБ-ий хувиар, зэвсгийн импорт хийгээд экспорт, НҮБ-ын ажиллагаанд оролцох оролцоо зэрэг 20 гаруй үзүүлэлтийг авч үздэг байна. 2019 оны энх тайвны судалгааны дүнгээр манай улс “маш өндөр, өндөр, дунд, сул, маш сул” гэсэн зэрэглэлийн “өндөр”-т багтаж 42-р байранд явна. Дэлхийн хамгийн энх амгалан улсуудад Исланд, Шинэ Зеланд, Португали, Австри, Дани, Канад орсон бол хамгийн түгшүүртэй улсуудад Ирак, Йемэн, Өмнөд Судан, Сири, Афганистан оржээ. Хойд хөрш 154-т маш сул, өмнөд хөрш 110-т дунд, АНУ 128-д сул зэрэглэлд жагссан байна.
Монголын гадаад энх тайван
Сэдвээ энэ сарын 8,9-ний өдрүүдэд хүн төрөлхтний түүхэн дэх хамгийн том гамшиг болсон дэлхийн хоёрдугаар дайн Европод төгсгөл болсны 75 жилийн ойн өдрүүдийг хүндэтгэлтэйгээр тэмдэглэн өнгөрүүлсэнтэй холбон эхлэхэд нийцэх болов уу. Берлин-Ром-Токио төвт “тэнхлэгийн хүч” буюу фашист Герман, Итали тэдгээрийн хамсаатан Японы өдөөсөн тив дэлхийг бүхэлд нь цочроосон энэ дайн 70 орчим сая хүний алтан амийг золиосолж, их эмгэнэл, сүйрэл, гамшгийг авчирсан. Энэ хар түүхийн гол цөм нь хүчирхэг үндэстэн, цэвэр цус хамгаалах үзлээр ард иргэдээ сэнхрүүлэн бусад үндэстнийг дорд үзэх, дарангуйлах эрхийг тунхагласан социал дарвинизмийн үзэл суртал буюу нацист, фашист суртал байлаа. Цэвэр цус, үндэстэнг тодорхойлох хэмжүүр болгон “Ари” номлолыг Гитлер 1933 оноос сэргээн цэцэглүүлсэн юм. Колончлол, империализм байгуулах явцдаа Европчууд бүх арьстнаас давуу, тиймээс дэлхийд ноёрхлоо бий болгох эрхтэй болохыг батлах оролдлогуудын нэг нь 18-р зуунд Вилиам Жоунсын дэвшүүлсэн Индо-Европ (индо-герман ч гэдэг) хэлний онолоос үүдэлтэй. Вилиам Жоунс эртний Хинди хэлний эх болох санскрит хэлийг Грек, Латин, Перс хэлнүүдтэй харьцуулан төстэй байдлыг тогтоож эдгээр хэлний гарал нь АРИ байсан байж болох магадлал дэвшүүлжээ. Үүнээс улбаалан зарим эрдэмтэд “ари хүн”-ий шинж чанарыг тодорхойлж биерхүү, алтан шар үстэй, цэнхэр нүдтэй, оюунлаг, бүтээлч байсан бөгөөд, байх санааг тодотгож дорд үндэстэнтэй хутгалдахгүй байхыг чухалчилсан байдаг. Гитлер үүнийг “цэвэрлэгээ” хийх аргачлал болгож рассизм, антисемитизм, тоталитаризмийн үрийг тарьж хоморголон устгалыг аж үйлдвэржүүлэн үйлдсэн мангас байлаа.
1939.09.01-нд Гитлерийн Герман Польшийг дайран довтолсноор дайн эхэлсэн хэдий ч бидний тусгаар тогтнол, өнөөгийн энх амгалан оршихуй маань энэ дайны угтал, төгсгөл үеэс бүрэн хамаарсан билээ. 1939 оны 5-9 саруудад болсон Халхын голын байлдаанд (зарим түүхчид дайн гэж тодорхойлдог) Орос, Монголчууд Японы квантуны армийг ялснаар нэг талаар бид тусгаар тогтнолоо хамгаалж нөгөө талаар Уралыг хүртэл Оросыг эзлэх Японы төлөвлөгөөнд цохилт болсон. 1945 оны 2-р сард Ялтын бага хурлаар дайн өдөөсөн ялагдах нь тодорхой болсон хүчнүүдийг задлан хуваах, ерөөсөө дэлхийн хүчний хуваарилалт хийж олон жижиг орнуудын ирээдүйг шийдэх явцад бидний асуудал ч шийдэгдсэн байдаг. Сталин Германыг эзэлсний дараа 3 сарын дотор Японд дайн зарлах нууц зөвшилцлөөр Монголын асуудлыг тохирч Халх голын байлдааны ялалт, дайны жилүүдэд Монголын ард түмний бүх хүчин чармайлтын үр дүн гарсан гэж товчилж болох байх. Ингэж энэ бага хурлаар олон улсын аюулгүй байдлын шинэ архитектур НҮБ байгуулах, түүний дүрмийн хэлэлцүүлгийн үеэр манай тусгаар тогтнол хүлээн зөвшөөрөгдөх том алхам хийгдсэн.
Дэлхийн нэг, хоёрдугаар дайны үр дүнд хүн төрөлхтний түүхэнд гарсан том ололт бол яах аргагүй НҮБ. Дэлхийн энх амгаланг сахин хамгаалах олон улсын байгууллага Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага 1945 оны 6-р сарын 26-нд АНУ-ын Сан Франциско хотноо үүсгэн байгуулагдаж улс орон өөрсдийн тусгаар тогтнол халдашгүй байдлаа НҮБ-ын бүрэн эрхэт гишүүн болсноор баталгаажуулах болсон. Гэсэн ч НҮБ байгуулагдаад хагас зуун жил өнгөрсөн ч өнөөдөр цэнхэр гаригт энх тайван бий болоогүй л байна. НҮБ-ын “бүх гишүүн орнууд олон улсын түвшин дэх маргааныг энхийн замаар дэлхийн энх амгалан, олон улсын аюулгүй байдал шударга ёсонд аюул учруулалгүйгээр шийдвэрлэнэ. Бүх гишүүд өөрийн олон улсын харилцааныхаа шугамаар аливаа улсын улс төрийн тусгаар байдал, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдалд халдах ямар нэг хүч хэрэглэхийг хориглоно” гэсэн заалтын дагуу дэлхий дахинаа дайны хориг үйлчилж байгаа. Энэ хориг хоёр үндсэн нөхцлөөр үйлчлэхгүй байх боломжтой. Нэгдүгээрт өөрсдийн тусгаар тогтнолыг хамгаалах, хоёрт НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн бүрэн эрхийн дагуу аливаа улсын эсрэг дайн хийгдэж болно. Энэ хоёр нөхцлөөс бусад төрлийн бүх дайныг хууль бус гэж үзнэ.
Одоогоор дэлхий дахинаа 30 орчим улсад ямар нэг байдлаар дайн, зэвсэгт мөргөлдөөн явагдаж байгаагаас үүдэн 70 гаруй сая хүн улс орон, далай, тив алгасан дүрвэж буй нь урьд хожид байгаагүй өндөр үзүүлэлт юм. НҮБ-ын мандат бүхий энхийг сахиулах ажиллагаанд манай улс идэвхтэй оролцож дэлхийн энх амгаланд хувь нэмрээ оруулж байгаа. Дэлхий дахинаа геополитикийн зөрчил улам ширүүсч улс орнууд зэвсэгт хүчин, зэвсэглэлд хөрөнгө зарж дайны технологийг улам нарийвчлан хөгжүүлсээр. Өнгөрсөн оны байдлаар АНУ 732 тэрбум, БНХАУ 261 тэрбум, Энэтхэг 71 тэрбум, ОХУ 65 тэрбум ам.доллар төсөвлөн зарцуулж байхад дэлхийн энхийг сахиулах байгууллагын төсөв 7 тэрбум орчим ам.доллар. Иймээс дэлхийн аюулгүй байдал, энх амгалан хөрөнгө санхүү, хэрэгжилтийнхээ хувьд ч маш харьцангуй ойлголт байна гэсэн үг. Дэлхийн хамгийн том цэргийн эвсэл болох НАТО-ийн (29 гишүүн) ажиллагааны ихэнх нь НҮБ-ын мандатгүй явагдсан нь үндсэндээ дэлхийн Үндсэн хууль болох НҮБ-ын дүрмийг илт зөрчсөн үйлдлүүд юм. Үүний сүүлийн жишээ болгон Иракийн дайн, Афганистаны асуудлуудыг дурдахад хангалттай. Манай улс ч эдгээр ажиллагаануудад оролцсон бөгөөд оролцож байгааг бид бүгд мэдэх хэдий ч олон нийт НҮБ, НАТО-ийн ажиллагааны аль нь болохыг тэр бүр ялгаж салгаж ойлгодоггүй. Түрэмгийллийн эсрэг нэрээр Исламын ертөнц, барууны хооронд явагдаж буй НАТО-ийн хууль бус дайнуудад оролцох нь алсдаа бидэнд эрсдэлтэй. Хүний эрхийг хамгаалах, түрэмгийлэлтэй тэмцэх зорилгоор НАТО-ийн хийсэн олон оролдлого бүтэлгүйтэж өчнөөн улс орон, бүс нутагт иргэний дайн, эмх замбараагүй байдал үүссэн. Гэтэл ийм дайнд зэвсэгт хүчнээ оролцуулж дэлхийн энх амгаланг хамгаалахад бус бусниулахад Монгол Улс оролцдог байж болохгүй. Хүчний тоглолтонд жижиг орны гадаад аюулгүй байдлаа хангах “төвийг сахих” эсвэл “холбоо буюу эвсэлд нэгдэх” гэсэн гол хоёр стратеги бий. Тэгэхээр манайх шиг сэндвич нөхцөлтэй оронд төвийг сахих байр сууриа улам бататгах, олон улсын эрх зүйн норм хэрэгжсэн, дэлхийн энх тайван аюулгүй байдлыг хангах зөвхөн НҮБ-ын үйл ажиллагаанд албан ёсоор оролцдог байх нь гадаад энх тайвнаа хангахад чухал.
Монголын дотоод энх тайван
Норвегийн математикч, энх тайван судлаач Ёохан Галтунг зөвхөн дайн дажингүй байна гэдэг нь энх тайван байхын нэр биш гэж үзээд энх тайвныг “эерэг” болон “сөрөг” хэлбэрт хувааж үзэх онолыг боловсруулжээ. Хэдий дайн, зэвсэгт мөргөлдөөн байхгүй ч системийн дарангуйлал, ядуурал, ялган гадуурхалт үүнээс үүдсэн тэгш бус байдал зэрэг нийгмийн сөрөг нөхцлөөс хамааран “negativе” энх тайвны хэлбэр байдаг аж. Сүүлийн жилүүдэд манайд сөрөг хэлбэр нь нүдэнд ил болсоор. Системийн дарангуйлал өсч, шударга шүүх, хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчдийн хараат бус байдал эрсдэл өндөртэй байна. Бидэнд хэдий үндэстэн, ястны, шашин шүтлэгийн маргаан, мөргөлдөөн байхгүй ч нэг талаас намаар талцсан, эрх мэдлээр нэгдсэн бүлэглэлүүдийн зөрчил, нөгөө талаас ажилгүйдэл, ядуурал нэмэгдэж буйгаас нийгмийн энх амгаланд үзүүлэх сөрөг нөхцөл даамжирч байна. Бүлэглэл хоорондын зөрчлийг өдөөх дотоодоосоо илүү гадаад хүч ихээхэн бий гэдгийг бид мартаж болохгүй.
Энх тайван нь бидний аз жаргалын хөрс учир энэ эмзэг хөрсөнд байнга эрүүл үр суулгах, түүнийг байнга хариуцлагаар услан хамгаалах замаар л шимийг нь хүртэнэ.
Берлин хот
2020 оны 5-р сар
Т.Болдгэрэл, Түвд агентурын захирал