Сарын дараа болох Монгол Улсын Их Хурлын найм дахь удаагийн ээлжит сонгуульд 15 нам, 4 эвсэл, 208 бие даагч буюу нийт 670 хүн оролцох хүсэлтээ ирүүлсэн гэж Үндэсний аудитын газар мэдэгдэв. Өнгөрсөн сонгуулиас хойш 8 нам шинээр бүртгүүлж 36 улс төрийн намтай болов. 2016 оны сонгуульд 69 бие даагч дэвшсэнээс ганц нь сонгогдож (дуучин С.Жавхлан) байсан бол, гурав дахин их нэр дэвшигчээс энэ удаа хэд нь сонгогдох бол оо?
Монголд яагаад нам ба бие даагчдын тоо сонгуулиас сонгуульд олширч, сурталчилгааны зардал нь улам томорч буйн шалтгаан, улс орны ирээдүйд ямар үр дагавартай болохыг ухамсарлан ойлгох нийгмийн шаардлага гарч байна. Улс төрийн намуудын тоо өсч, бие даагчдын тоо түүнээс ч илүү хурдтай нэмэгдэж буйн гол шалтгаан бол төрийн эрхийг ээлжлэн болон эвсэн барьж ирсэн хоёр том нам нь байгууллын (инстүүцийн) хувьд бэхжиж чадахгүй байгаад оршино. МАН ба АН үзэл баримтлал нь тогтож чадахгүй учир төр барьсан үеийнх нь адал явдлаас өөрөөр ялгах боломжгүй ажээ. Намууд төлөвшиж, инстүүц болохгүй байгаа нь гурван шалтгаантай. Энэ нь
- сонгуулийн тогтолцоо
- намуудын манлайлал
- намуудын тухай иргэдийн итгэл алдрал
Сонгуулийн тогтолцоо
Ардчиллын хамгийн чухал илэрхийлэл бол бүх нийтийн, ил тод, шууд сонгууль. Монголд энэ сонгуулийн хэлбэр нь тогтохгүй байна. Учир нь сонгуулийн хууль, журмаа тухайн үеийн Их хурал нь намынхаа эрх ашигт зохицуулан үргэлж өөрчилдөг гаж зуршил тогтов.
Ардчилсан сонгууль олонхын (мажоритари), хувь тэнцүүлсэн (пропорциональ), эсвэл холимог гэх гурван хэлбэртэй байдаг. Ардчилсан Монголын долоон сонгуулийн зургааг олонхоор, зөвхөн нэгийг нь холимог хэлбэрээр зохион байгуулжээ. 2012 оны ганц холимог (48 суудал олонх, 28 нь хувь тэнцүүлсэн) сонгуулийг Үндсэн хууль зөрчсөнийг дөрвөн жилийн дараа “тогтоов”. Намууд нэр дэвшигчдийн нэрсээ зарлаагүй сонгуулсан нь хувь хүний сонгох, сонгогдох зарчмыг алдагдуулсан гэж Үндсэн хуулийн цэц үзсэн. Харин олонхоор явуулсан бусад зургаан сонгууль зөвхөн тойргийн хэмжээгээр (том 29, эсвэл жижиг 76) ялгагддаг.
Том буюу нэг тойрог олон мандаттай байх нь гурван асуудал дагуулж байна. Тойрог том учраас сонгогч бүрт хүрэх сурталчилгааны зардал огцом өсдөг, хоёрт, нам доторх эрүүл бус өрсөлдөөнийг өөгшүүлсэн, гуравт цөөхөн саналын зөрөөнөөс маргаан гарах магадлал өндөр ажээ. (2008 оны сонгуулийн маргаанаас 5 хүний амь үрэгдсэн үймээн болсон). Ялангуяа нэг намын нэр дэвшигчдийн хоорондын өрсөлдөөн намыг талцуулж, фракцын тэмцлийг хурцалснаар намын төлөвшилд нөлөөлдөг. Зардал өндөр учир авлигыг өсгөж, мөнгөний өрсөлдөөн нь клейнтилист улс төрийн тогтолцоо руу түлхдэг.
Намуудын манлайлал
Улс төрийн нам нь нийгмийн манлайлагчаар шалгарч, төрийн эрхийг ардчилсан сонгуулиар авмагцаа нийгмийг төр засагтай холбосон гүүр нь болох учиртай. Нийгмээ ардчилсан болгохын тулд нам өөрөө дотооддоо наад зах нь ардчилсан, өөрийн дүрэм журамтай, гишүүд нь сахилга, хариуцлагатай байх ёстой.
Төрийн эрхийг барьж ирсэн улс төрийн хоёр том нам нь ямар байна вэ? Хэд хоногийн өмнө улс төрийн намууд 2020 оны УИХ-ын сонгуульд өрсөлдөх нэр дэвшигчдээ тодруулсан. Энэ бол улс төрийн намын дотоод ардчиллын нэг гол хэмжүүр нь болсон намын дүрмийнхээ дагуу явагддаг чухал үйл явдал. Гэтэл энэ орой хоёр нам бүх дүрмээ уландаа гишгэж, хэн илүү эрх мэдэлтэй, их мөнгөтэйгээ харуулсан зодоон болов. Эрх баригч МАН-ын удирдлага ЖДҮ-ийн хулгайчдын хэнийг ч сонгуульд оруулахгүй гэсэн хатуу амлалтаа бүрэн биелүүлж чадсангүй. АН-ын нэг гишүүн тойрогтоо дөрвөн жил ажиллаад, 100 сая төгрөгийн дэнчингээ өгсөн ч “лифтээр” орж ирсэн нэг “даргад” тойргоо алдчихлаа гэж гомдон үглэж байв. Намууд зөвхөн мөнгөний л дүрэмтэй болов.
Намын манлайлалтай холбоотой анхаарал татаж ирсэн өөр нэг үзэгдэл бол хоёр том нам мандатаа хуваарилах хуйвалдаан. Хэнийг нэр дэвшүүлээд унагах вэ гэдгээ хамтраад шийддэг болчихсон мэт харагдах боллоо. Ингэхдээ сонгогчдын хүсээд байгаа боловсролтой, ёс зүйтэй залуучууд, эмэгтэйчүүдийг дэвшүүлж харагдаж байгаа ч, эцэст нь нөгөө л “бурхинууд” нь тунаад үлдчихдэг. МАН ЖДҮчдээсээ, АН яллагдагчдаас нэр дэвшүүлсэн нь том тохиролцоо явсны илэрхийлэл. Гэх мэт улс төрийн гол хүчнүүдийн хуйвалдааныг улс төрийн намын картелчлал гэдэг бөгөөд энэ нь өрсөлдөөнийг хязгаарлаж, сонгуулийн утга учрыг алдагдуулж, нарийн сайн дэглэсэн жүжиг болгодог аюултай. Гэхдээ 2020 оны сонгуульд хоёр нам харьцангуй олон шинэ хүнийг дэвшүүлсэн нь ардчиллыг бяцхан нэг алхмаар урагшлуулах байх гэсэн хүлээлт үүсгэж байна.
Алдарсан итгэл
Өмнөх сонгуулиар, энэ удаа улам тод илэрч буй үзэгдэл бол нам биш, бие даагчдад найдах хандлага. Энэ бол иргэд, сонгогчид намуудад итгэх итгэл нь улам алдарсантай холбоотой. Олонх иргэд намын хөтөлбөр нь төрийн бодлого болохыг хүлээдэг ч, төр нь цөөн хэдэн бүлэглэлд үйлчилдэг болсонтой холбоотой. Төр солигдсон ч, энэ агуулга нь өөрчлөгдөхгүй байна. Энэ тухай би “Гүүр яагаад нурав” нийтлэлдээ дэлгэрэнгүй бичсэн.
Бие даагч бүх тойрогт ялсан ч, төрийн эрхийг өгдөггүй. Төрийн эрхийг инстүүц буюу хувь хүнээс хамаардаггүй байгуулалд өгдөг. Улс төрийн нам бол төлөөллийн ардчиллын орлуулшгүй чухал үүрэгтэй субъект. Сонгодог либерализмын эцэг Жон Стюарт Милл “төлөөллийн ардчилал нь улс төрийн байж болох бүх тогтолцооноос хамгийн сайн хувилбар” гэж дүгнэсэн байдаг. Төлөөллийн ардчилалд л улс төрийн эрсдлүүдийг хаах тодорхой механизмууд, инстүүцүүд нь байдаг учир шууд ардчиллаас ч илүү үр ашигтай тогтолцоо гэж тэрээр нотолсон байдаг. Тухайлбал төлөвшсөн улс төрийн намууд Засгийн эрхэнд гармагцаа харьцангуй хурдан кабинетаа бүрдүүлж, хүлээгдсэн асуудлуудаа шийдээд эхэлдэг. Манайд 60 бие даагч сонгогдлоо гэхэд тэд аль нэг намд орохоос өөр сонголтгүй, тэгээд Засгийн газраа байгуултал хоёр жил ч багадна. Тэгсэн ч гэсэн олонх нь бие даасан кабинетаас хариуцлага нэхэх ач холбогдол бага, учир нь зорилго, хөтөлбөрөө хөглөөд, хэрэгжүүлж эхэлтэл ихээхэн цаг хугацаа шаардана.
Тахлын цагийн сонгууль
Энэ удаагийн сонгууль нь “Ковид-19” цар тахлын дундуур болж байна. Олон орон сонгуулиа хойшлуулж, зарим нь хийж байна. Өнгөрсөн долоо хоногийн байдлаар 56 оронд 97 сонгууль (орон нутгийн, ерөнхийлөгчийн, парламентын, нөхөн сонгууль, референдум гэх мэт) хойшилжээ (Олон Улсын Сонгуулийн Системийн Сангаас гаргасан дэлгэрэнгүй жагсаалт).
Харин товлосон хугацаандаа сонгуулиа хийж буй орнууд дараах зөвлөмжийг мөрдөж байна (3,4-р сард болсон сонгуулиудын дэлгэрэнгүй жагсаалт). Үүнд зай барих, маск, бээлий өмсөх, гар ариутгах гель, саван хэрэглэх, санал авах байрны ажилчид тусгай хамгаалалтын хувцас өмсөх гэх мэт. Олон нийтийг хамарсан цугларалт, уулзалтыг хориглосны улмаас сурталчилгааг голдуу хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, нийгмийн сүлжээгээр явуулж байна. Мөн машинтай, чанга яригч ашиглаж байна. Шинэ Зеландын Сонгуулийн Хороо л гэхэд албан ёсны вебсайт дээрээ ‘Ковид-19 ба 2020 оны сонгууль’ гарчигтай хуудас гаргаж, иргэддээ сонгуулийн үеэр баримтлах дүрэм журам, заавар зөвлөмжүүдийг байнга шинэчлэн, шуурхай хүргэж байна (Шинэ Зеландын Сонгуулийн Хороо).
БНСУ тов зарласан өдрөөс өмнө шуудангаар, хайрцгаар саналаа өгөх боломж олгосон. Мөн санал авах байранд биеийн халууныг зайнаас хэмжиж байжээ. Өөрийгөө тусгаарласан хүмүүст ч бас, тусгай зориулалтын байранд тодорхой цагт орж саналаа өгөх боломж олгожээ. Энэ бүх туршлагыг Монголын Сонгуулийн Ерөнхий хороо тусган ажиллана гэж найдаж байна.
Ер нь бол, ардчиллын маань өнөөгийн түвшинд сонгуулийн холимог, нээлттэй жагсаалттай хэлбэр намуудыг төлөвшихөд гол түлхэц болно.
2020.05.22