Саяхан Ардчилсан Намын дарга С. Эрдэнийн өгсөн ярилцлагыг үзлээ. Тэрээр хэлэхдээ “Тодорхой эрсдэл гаргаад, дийлэнх массаа хамгаалах ёстой биз дээ. Гэтэл нэг их эх оронч царайлаад Монгол хүн Монголдоо ирэх ёстой ч гэх шиг юм яриад л, үгүй л байхгүй юу” хэмээсэн бөгөөд түүнийхээр бол гадаадад гацаж ядарч зүдэрч, өвдөж, зарим нь бүр гадаа хонож, онгоцны буудал бараадан яваа эх орон, элэг нэгтнээ хөсөр хая гэсэн уриаг сонсоод эхэндээ шоконд ч орох шиг, уур ч хүрэх шиг. Түүний илэрхийлсэн энэхүү “ардчилсан бус” фашист гэж хэлмээр мэдэгдлийн тухай эргэцүүлэнгээ энэ вирусын учир шалтгаан мөн үүнд бид хэрхэн хандах ёстой тухайгаа өөрийн хийсэн ажиглалтанд тулгуурлан бичмээр санагдав.
Ардчилсан үзэл нь ч дүүрч, хамгийн гол асуудал юунд байна вэ гэхээр нийгмийг удирдаж явж буй, үүнийгээ дагаад нийгэмд зөв санаа, удирдлагаараа үлгэр жишээ болохын оронд масс[1] ийм зүйлийг хүсч байна гэдэг популист улс төрийн тоглолт хийж буй нь харамсалтай бөгөөд хамгийн гол нь нийгмийн сэтгэхүйд аюултай зүйл болох тухай анхааруулмаар байна.
Вирусын гарал үүсэл, үүнд хандах хандлагаас үүдээд хүний нийгэм гэж юу юм? Гол цөм нь юунд оршдог юм? Хүнлэг чанар гэж юу юм? Үүнийгээ дагаад хүний иргэншсэн байдал гэж юу юм гэх мэт асуултууд үүдэх бөгөөд Монголчууд хөл хорионы үе, энэхүү дэлхий даяар тархаад буй зөвхөн биологийн бус бидний хүмүүн нийгмийн хямралыг илтгэх асуудлуудыг тунгааж бодох нь чухал буй за. Тэгэхээр энэ нийтлэл нь хямралыг ойлгон таних мөн үүнийг дагаад бидний нийгмийн асуудлыг эргэцүүлэх талруу чиглэх болно.
Нэгдүгээрт энэ вирус нь зөвхөн биологийн бус нийгэм болоод эдийн засгийн шинжтэй гэдгийг одоо ихэнх нь ойлгосон байх. Биологийн тархцаас гадна мэдээллийн хэрэгслээр бараг өдөр бүр давтагдан ярьж буй сэдэв бол эдийн засаг. Энэ хэлэлцүүлгээс хүн төрөлхтөн эдийн засгийн бүтцээ харах шинэ өнцгийг эрэлхийлнэ гэж найдахын сацуу одоо бидний дагасаар ирсэн даяаршсан зах зээлийн эдийн засаг тийм ч шилдэг эдийн засгийн загварчлал биш юм байна гэдгийг бас харууллаа гэж хэлмээр байна. Жил ирэх тусам улирлын онцлог чанар өөрчлөгдөж, хур тунадас орох үедээ орохгүй, бэлчээр гарах үедээ гарахгүй, гал түймэр ихэсч ундны усны асуудал нүүрлээд буй нь даяршлын эдийн засагтай холбоотойгоор тайлбарладаг [2]. Үүнд Амазоны ширэнгэн ойг устган том корпорациудад тулгуурласан хүнсний үйлдвэрлэл байгуулснаас болж Амазоны үүлэн ой үгүй болох нэгэн жишээг дурдаж болно. Үүлэн гэж нэрлэдэгт учир бий, учир нь энэ ширэнгэн ой Лондон ба Нью Йорк хэмээх ижил өргөрөг дээр буй хотууд яагаад нэг нь цэвдэг хүйтэн өвөлтэй болдог бол нөгөөх нь зөөлөн уур амьсгалтай байхыг тодорхойлдог агаарын дулаан урсцыг хянадаг болно. Том хайрхнууд ойр хавьцаах цаг уураа өөрөө удирддаг гэдэг ердөө үүнтэй холбоотой. Тэгэхээр эдийн засгийн өсөлт хэмээх ойлголт дээр тулгуурласан эдийн засаг байгаль экологитой тэнцвэртэй хандах загварчлал биш болж таарах нь. Энэ бол маш олон судалгааны зүгээр нэг цухас жишээ бөгөөд нурших хэрэггүй байх.
Буцаад вирус рүүгээ оръё, энэ вирус чухам глобалчлал болон өсөлт дээр тулгуурласан эдийн засгийн загвартай холбоотой вирус гэдгийг анзаарч буй за.
Юуны түрүүнд вирусын голомтын тухай дурдъя. Вирус нь Ухань мужийн зэрлэг ан амьтан зардаг зах дээрээс үүсэлтэй гэж үзэж буй бөгөөд эдгээр ан амьтныг зэрлэг байгалиас бус үржүүлгийн газар тодорхой байгалийн орон зайг нь хадгалахгүйгээр үржүүлсэнтэй холбоотой юм. Хятадын зэрлэг ан амьтныг ашгийн төлөө үржүүлэх салбар нь 74 тэрбум ам. долларын өртөгтэй салбар гэж тооцоолдог[3]. Хятад Улс ашиг, орлого эдийн засгаа бодвол зэрлэг ан амьтан үржүүлэх салбараа хаахгүй байсан байх.
Нөгөө талаас энэ вирус тархсан байдлаараа хүний болон бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх шилжилт хөдөлгөөнөөс болж тахлын хэмжээнд хүрсэн болно. Үүнд тус тахлыг глобалчлалын вирус ч гэж нэрлэж болох юм. Глобалчлал гэдэг дээр эрдэмтэд олон тайлбар өгдөг ч гол нь бараа болон хүний шилжилт хөдөлгөөн гэж үздэг. Үүнд дэлхий эдийн засгийн хувьд 2 бүсчлэлд хуваагдах бөгөөд нэг нь үйлдвэрлэгч буурай хөгжилтэй, нөгөөх нь хэрэглэгч, мөн үүнээс гадна ашиг хонжоо хүртэгч үйлдвэрлэлийг эзэмшигч цөөнх. Таны гэрийн ОО цаас олдохоо больсон, эсвэл маск нэг хэсэг тасарсан нь ердөө үүнтэй л холбоотой. Учир нь ихэнх дэлхийн үйлдвэрлэл Глобал Сауф буюу хямд хөдөлмөрлөх хүчтэй улс оронд явагддаг бөгөөд зарим нэг үйлдвэрлэгч бус хэрэглэгч орон нөөцөлж амжаагүй байсан нь тэр. Харин ихэнх баруун Европ болон АНУ-ын иргэд зүгээр л хэрэглэгч. Энэ үйлдвэрлэл бусад буурай орнууд руу шилжилт хөдөлгөөн хийснээс өнөө хэрэглэгч нарын орлого муудаж эцэст нь улс төрд Трамп мэтийн демагогууд гарахад хүрсэн ч гэж үзэх ажиглалтууд бий. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр Германы Бавари мужид үйлдвэрлэлтэй Хятадын удирдлагатай компанийн мэнэжмэнтийг хариуцдаг нэгэн Хятад эмэгтэй Германд ирээд вирусын эхний халдварыг үлдээх, Монголд уурхай нь орших Францын ураны компани бас тараах гэх мэт нь вирус биологийн байдлаасаа гадна даяаршлын эдийн засгийн шинж тэмдэгтэй гэдэг ойлголт гарч байгаа юм.
Хоёрдугаар асуудал нь өнөөх АН-ын даргын эргэцүүлсэн хүний нийгмийн (түүний хэлснээр массын) мөн чанарын тухай асуудал гарч ирж байна. Үүнд антропологийн нэгэн түүхийг дурдмаар байна. Маргарет Мийд хэмээх нэгэн нэр хүнд бүхий хүн судлаачаас оюутан нь ийнхүү асууж л дээ, “Аливаа нийгмийн соёл иргэншилтэйг харуулах үндсэн шинж нь юу вэ?” Үүнд оюутан багшийнхаа юу гэж хариулахыг таамаглахдаа чамин шавар ваар, ан хийх зэвсэг, тариан тээрэм эсвэл ямар нэгэн шашны эд зүйл хэр үйлдсэнээр гэж хариулна гэж бодож л дээ[4].
Гэтэл Мийд түүнд хариулахдаа, хүн төрөлхтөнд соёл иргэншил тогтсон анхны нотолгоог тэртээх 15,000 жилийн өмнөх археологийн олдвор болох гуяны яс гэж хариулжээ. Гуяны яс нь хүний бие дэх хамгийн урт яс бөгөөд тааз өвдөг хоёрыг холбодог яс юм. Орчин үеийн анагаах ухаан үгүй нийгэмд 6 долоо хонож байж энэ хугарсан яс эдгэдэг. Энэ олдвороос олдсон ясыг шинжээд үзэхэд хугараад эдгэсэн яс байсныг тогтоожээ. Мийд тайлбарлахдаа, хэрэв амьтны нийгэмд хөлөө хугалвал тэр нь тэр амьтны шууд төгсгөл нь болдог. Аюулаас зугтан гүйж чадахгүй, ундаасаж, ан хийж чадахгүй улмаар төгсгөл нь ирнэ гэсэн үг. Ийнхүү гэмтвэл араатны идэш болно гэсэн үг. Ямар ч амьтан хугархай хөлтэй удаан амьд явж чадахгүй. Шууд өөр нэгэн амьтны идэш болно.
Зургийн эх сурвалж: wikipedia commons
Хугараад эдгэсэн ясны олдвор нь харин юу харуулж байна вэ гэхээр, хэн нэгэн нь тэр хугархай хөлтэй нэгэнтэйгээ үлдэж шархыг нь анагаан, аюулгүй газар зөөн аваачиж эдгэтэл нь асарсны нотолгоо болно. Эдгэрсэн яс гэдэг бол өөрийн амиа хичээн хаяад явах бус хүн хүндээ тус болсон шинж бөгөөд иргэншлийн шинж хэмээн тайлбарлажээ. [5]
Миний амьдарч буй Герман Улс болон амьдарч байсан Англи Улсад мөн Монгол Улсад болж буй үйл явдалд ажиглалт хийхэд цар тахлын сөрөг мэдээний сацуу хүмүүс нь ямар их эерэг нэгдмэл байдлаар нэг нэгэндээ хандаж буйг харлаа. Үүнд эмнэлгийн ажилтнуудаа хамгаалаад гэртээ сууя, хөл хорионд ороод гарч чадахгүй хөгшин чадал муутай нэгэндээ хоол хүргэж өгөх, өвдсөн хэддээ мөн яаж хоол хүргэх, хандив хэрхэн цуглуулах гэх мэт хүнлэг зүйлүүд олон ажиглагдлаа. Монголд хүүхдүүд, ахмадууд хандив цуглуулан УОК-д хандивласан гэх мэт. Үүний сацуу гадаадад гацсан элгэн нэгтнээ буцааж авъя гэж уриалсан олон Монголчууд байгаа нь сайхан. Энэ бол бидний иргэншсэн шинж.
Гэтэл манай улс орны удирдагч нарын нэг нь сөрөг сэтгэхүйд уриалж буй нь харамсалтай. Удирдагч хүн гэдэг ёс суртахуунтай байх хэрэгтэй. Монголчууд ёс суртахуун гэдэг үгийг зүгээр ч нэг суртах, сурах гэдэг үгтэй холбож бий болгоогүй гэдгийг Хамфрей дурдсан байдаг [6]. Үүнд бусдад зөв үлгэр жишээ болон удирдах ёстой гэдэг санаа агуулагдаж буйг анзаарна гэж найдъя. Ядарсан нэгнээ хөсөр хаяцгаая гэж бодож буй бол өөрсдийнхөө хүнлэг чанарыг тольдох цаг нь болсон байх гэж хэлмээр байна. Үүнийхээ жишгээр иргэншлээ тодорхойлно биз, манайхан.
2020 оны 4-р сар
Шагдарын Туяа, Антропологич
[1] Масс хэмээх үгэнд мөн элитист хандлага цухалзаж буйг анзаарна уу. Өөрөө элит, бусад нь хар масс.
[2] Боденхорн 2017 “Climate strategies: Thinking through Arctic examples.”
[3] https://multimedia.scmp.com/infographics/news/china/article/3064927/wildlife-ban/index.html
[4] Технологийн дэвшлээр иргэншсэн үгүйг тодорхойлно гэж бодож л дээ.
[5] Энэ түүхийг анх энд нийтэлсэн болно https://www.forbes.com/sites/remyblumenfeld/2020/03/21/how-a-15000-year-old-human-bone-could-help-you-through-the–coronavirus/#15e0903637e9
[6] Caroline Humphrey, 1997. “Exemplars and rules Aspects of the discourse of moralities in Mongolia.”