Монгол Улс 2019 оны 10-р сард ФАТФ-ын саарал жагсаалтад гурав дахь удаагаа “залрав”. Энэ жагсаалтад удвал Европын Холбооны хар жагсаалтад бас ордог гэж тус холбооны төлөөлөл 11-р сард мэдэгдэж байсан нь саяхнаас хэрэгжихээр боллоо. Европын Холбоо нь гишүүн 28 орныхоо санхүүгийн системийг эрүүл, аюулгүй байлгах, мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхээс сэргийлэх гэж 2017 оноос тийм жагсаалт гаргах болжээ.
ФАТФ-ын саарал жагсаалтад орохын өмнөхөн би “Саарал төр” нийтлэлдээ Монгол Улс энэ байгууллагын тавьсан 11 зүйл шаардлагааас ямар дөрвөн заалтыг огт биелээгүй тухай бичсэн. Тэгвэл Монголбанк (МБ) саяхан Монгол Улс талыг нь биелүүлсэн, түүнийгээ өнгөрсөн 2-р сард ФАТФ-д тайлагнасан гэж мэдэгджээ.
Яг аль заалтыг нь биелүүлээгүйгээ МБ хэлэхгүй, цэрвээд байгаа ч, түүнийг таах нь судлаачдад тийм хэцүү биш. Энэ бол “Санхүүгийн инстүүцүүдийг хяналтын байгууллагууд зохих ёсоор нь шалгах, хяналт тавих, зохицуулдаг байх” гэсэн 3 дахь, “Мөнгө угаахтай холбоотой хэрэг, үйлдлүүдийг мөрдөн шалгаж, гэмт хэрэгтнүүдэд үр дүнтэй, хийсэн хэрэгт нь дүйцэхүйц, давтан үйлдэхгүй болгохуйц шийтгэл ноогдуулах” гэсэн 7 дахь заалт юм. Долоо дахь заалт бол нийтийн засаглалын ужигарсан “хорт хавдар” буюу Монголын төрийг барьцаалсан авлига. Шинэ Ерөнхийлөгч гараад ч шүүх засаглалын удирдлагыг солиод ч “эмчилж” чадахгүй байна. Учир начрыг хөөх тусам долоо дахь заалтын эх сурвалж бол гурав дахь заалт өөрөө буюу Монголбанкны хяналт шалгалт муу байгаатай шууд холбоотой.
Банкны вант улсууд
Монгол Улсад хоёр шатлалтай банкны систем бүрдсэнээс хойш арилжааны 30 банк байгуулагдсанаас МБ-ны тодорхойлсноор “зах зээлийн жам хуулийн дагуу өөрийнхөө үйл ажиллагааны алдаа, эндэгдлээс шалтгаалан” ихэнх нь дампуурч, эдүгээ 13 банк нь ажиллаж байна. Олон мянган хадгаламж эзэмшигч хохирсон доо. Хоёр шатлал гэдэг нь эхний шат буюу арилжааны банкууд, дараагийнх нь тэдгээр банкуудыг хянаж шалгах үүрэгтэй, өөрөө арилжааны банкны үйл ажиллагаа явуулдаггүй Төв банктай байхыг хэлдэг. Харамсалтай нь Монгол Улсад эдүгээ хоёр шатлал нь холилдоод, Төв банк нь арилжаа хийгээд, арилжааны банкууд нь Төв банкаа хянаад байгаа бололтой.
Учир нь нэгдүгээрт, МБ арилжааны банкуудаа хянаж чадахгүй байгааг бодит байдал харуулж байна. МБ-ны Хяналт шалгалтын газар арилжааны банк тус бүрийн үйл ажиллагааг жил бүр хянаж, дансны бүх гүйлгээг шалгах үүрэгтэй. Шалгалтаар гаж буруу гүйлгээг илрүүлж, эрсдлээс сэргийлэх арга хэмжээ яаралтай авч, удирдлагад нь хатуу сануулах ёстой.
Гэвч тэгдэггүй учраас олон банк дампуурч, одоо Монгол Улс өөрөө олон улсын саарал, хар жагсаалтад орчихоод байна. МБ-ны хяналтын ажил үнэхээр нэр төдий, нүд хуурсан, алагчилсан, хууль бус үйлдэлтэй эвлэлдэн нэгдэж ирснийг эдгээр явдал батлаж байна. Энэ хяналтын газрын удирдлагыг хэн томилж ирсэн, өмнө нь хаана, аль банкинд юу хийж байсан тухай намтрыг нь нийтэд зарлах шаардлагатай байна.
Саарал жагсаалтад оруулсан гээд МБ, Санхүүгийн Зохицуулах Хорооны өмнөх дарга нарыг сольсон ч, шинэ нь одоогоор юу өөрчилсөн нь харагдахгүй, эдийн засагт мэдрэгдэхгүй, бас нэг хар жагсаалтад орж байна.
Арилжааны банкуудын нийт хөрөнгийн аравны ес нь нийтийн, зөвхөн аравны нэг нь эздийнх нь учраас үйл ажиллагаа нь нийтэд ил тод байх ёстой гэж бүх дэлхий үздэг. Гэтэл Монголын хамгийн том арилжааны банкны ганц эзний гэгээн дүрийг хэн ч мэдэхгүй олон жил явж ирсэн бөгөөд, харин жилийн өмнө баривчлах үеэр нь зэрвэс харах завшаан гийсэн ч, төдөлгүй тэр хил даваад зугтсанаар бараа нь тасрав. Д.Эрдэнэбилэг гэдэг энэ хүн төрийн удирдлагуудтай үгсэн хуйвалдаж нийтийн хөрөнгийг нийтийн мөнгөөр авч гаршсан болохыг Эрдэнэт, Монросцветметийн 49 хувийн хэргийнх нь жишээн дээр Хууль зүйн сайд Ц.Нямдорж олон удаа сүртэй мэдэгдэж байсан. Гэсэн ч эдүгээ ихэнх Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хамт (ХМХ) тэр тухай ярихаас ч эмээж, шүүхийн байгууллагууд түүнийг “ор тас мартжээ”. Яллагдагчаар татагдсан этгээдүүд бүр цагаандаа гарч, сонгуульд нэр дэвших боллоо гэж УИХ-ын гишүүн, ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ саяхан мэдэгдэв. Монголын төрийн эмгэнэлт-хошин жүжиг үргэлжилсээр…
Хоёрдугаарт, төр гадаадаас олон тэрбум доллар зээлээд үр өгөөжгүй, нууц далд зарцуулснаас улс өрийн хавханд орж, өрөө өрөөр төлдөг болсон. Аргаа бараад ОУВС-аас мөнгө гуйлаа. Энэ сангийн тавьсан ганц нөхцөл бол арилжааны банкуудынхаа өөрийн хөрөнгийг нэм, чадвар, чансааг нь сайжруул гэснийг МБ хийлгүүлж чадахгүй өдийг хүрлээ. Арилжааны банкууд өөрийн хөрөнгөө гарал үүсэл нь тодорхойгүй бэлэн мөнгөөр гэнэт “нэмэгдүүлснийг” олон улсын хөндлөнгийн байгууллага хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Дараа нь юу болсныг нууцлаж, МБ нь таг чиг, ОУВС-ийн нөгөө тусламж нь гацав.
Гуравдугаарт, нийтийн мөнгийг төрийн өндөр албаныхан арилжааны банкуудаар дамжуулан “хүү унагадаг” авлига тогтоод удаж байна. Нийгмийн даатгалын олон зуун тэрбум төгрөг тэгж алдсаны тод жишээ нь дампуурсан Капитал банк. Хохирогч нь хадгаламж эзэмшигчид, тэтгэврийн хөгшид, татвар төлөгчид. МБ-ны хянагчид энэ бүхнийг эхнээс нь мэдээгүй байсан гэвэл хэн үнэмших вэ. Тэдэнд “нүдээ аниад” өнгөрөх нь ашигтай байсан уу?
Дөрөвдүгээрт, арилжааны банк өөр бизнес эрхлэхгүй байх хууль гараад хоёр жил болов. Монголбанк энэ тухай мартсан бололтой. Арилжааны банкны эзэд өөрсдийн Банк бус санхүүгийн байгууллага, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, барилга, хүнд, хөнгөн хүнсний үйлдвэрүүд, авто машины дилер, зам дэд бүтэц барих компани зэрэг бараг бүх бизнесийг хямд санхүүжилттэйгээр эрхэлж, банкны үйлчлүүлэгчтэйгээ өрсөлдөн, тэднийг ээлж дараалан дампууруулж байна.
Тавдугаарт, УИХ-ын гишүүд, сайд дарга нар, төрийн болон МБ-ны ажилчид өөрсдийн ББСБ-тай, түүгээрээ бага хүүтэй авсан төсвийн хөрөнгийг өндөр хүүтэй дамжуулан зээлж мөнгө хүүлж ирлээ. Тод жишээ нь алдарт ЖДҮ-ийн хэрэг. МБ тийм хүмүүсийг ажиллуулахгүй гэсэн дүрэм гаргасан ч, хэрэгжих эсэх нь нууц. Ер нь МБ-ны удирдлагын түвшинд хэнийг ажиллуулахыг улс төрийн намууд шийддэг. Дэд Ерөнхийлөгчдийн суудал гэхэд л зөвхөн улс төрийн удирдлагуудын үр садад л захиалгатай болжээ.
МБ нь СВОП гэдэг гоё пайзтай, бага хүүтэй валютын зээл аваад, холбоотой этгээдүүддээ дамжуулан зээлдүүлдэг болсон. Зарим том компаниуд ч гадаадаас авсан бага хүүтэй валютын зээлээ зориулалтын бусаар ашиглаж, хувийн дансаараа дамжуулан, төгрөгийн ханш унагадаг зуршилтай болжээ.
Зээлийн хүү яагаад буурахгүй байгаа вэ?
Ийнхүү арилжааны болон Төв банкны ажил үүрэг холилдсон учир асар их сул мөнгө банкны системд өндөр хүүтэй эргэлдэж байна. Төрөөс “төрсөн” тэрбумтан авлигачдад мөнгөө хамгийн өндөр хүүтэй хадгалуулах боломжийг арилжааны банкууд уралдан олгож байгаа нь банкны хадгаламжийн, улмаар зээлийн хүүг өсгөж ирснийг хүн бүр харж байна. Хадгаламж цөөн хүнд хэт төвлөрснөөс хүү буурах боломжгүй болжээ.
Төрийн сангийн мөнгийг түшмэд яаж эргэлдүүлж ирснийг саяхан баривчлагдсан ЭМДС-ийн захирал асны явдал бэлхнээ харуулж байна. 100 тэрбум төгрөгийн хадгаламжаа цагт нь аваагүй гээд ХААН банк 1.8 тэрбум төгрөгийн торгууль суулгаж авсан учир эздийг нь шалгаж байна. МБ үүнийг бас л мэдээгүй ажээ. Мэдсэн бол АТГ биш МБ энэ мэдээллийг эхлэж гаргах байлаа.
Солонгосын банкны реформ
ОУВС-аас 1997 онд Өмнөд Солонгосын санхүүгийн хямралын дараа 58 тэрбум ам.долларын багц хөтөлбөр хэрэгжүүлэв. Арилжааны 27 банкных нь 2 нь төлбөрийн чадваргүй, 12 банк өөрийн хөрөнгийн дутагдалд орсон байв. Системийн ач холбогдол бүхий 2 банкыг төрд авч, 5 жижиг банкыг татан буулгаж, зарим жижиг банкуудыг томтой нь нэгтгэв. Дөрвөн жилийн дотор банкны салбарт төрийн эзэмшлийн хэмжээ 33-аас 54 хувьд хүрлээ. Дампуурсан, улсын хэмжээний 5, орон нутгийн 3 банкыг төрд нэмж авав. 2000 онд төрийн өмчийн мэдэлд авсан Hanvit, Peace, Kwangju, Kyongnam зэрэг 4 банкыг нэгтгэв. Дараа жил нь нийт хөрөнгөөрөө зах зээлийн гуравны нэгийг эзэлдэг Kookmin ба Housing банкуудыг нэгдэхийг зөвшөөрөв.
Ийнхүү банкуудад бүтцийн өөрчлөлт (restructuring) хийж, дахин хөрөнгөжүүлэн (recapitalize) чанаргүй, муу зээлүүдийг цэвэрлэв. Энэ бүхнийг хийхийн тулд санхүүгийн системд асар их мөнгө буюу, ДНБ-ий 30 хувьтай тэнцэх санхүүжилтийг Засгийн газрын бонд, улсын төсвөөс гаргасан. Төр авсан банкуудаа төдөлгүй дахин хувьчлав. Дотооддоо чэеболь (chaebol) буюу гэр бүлийн том хөрөнгөтнүүд л мөнгөтэй байсан. Гэвч санхүүгийн бус байгууллагууд арилжааны банкинд 4-өөс дээш хувийн саналын эрхтэй хувьцаа (voting share) эзэмшихийг хуулиар хориглодог болгожээ. Тэгээд ч олон нийт санхүүгийн хямрал нь chaebol-д хэт том зээл олгосонтой холбоотой гэж үзэж байв.
Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад санал тавих л үлджээ. Гадаадынханд хаалттай байсан хууль тогтоомж, дүрэм журмаа өөрчилж, санхүүгийн зах зээлээ нээлттэй болгов. 1999 оны 12 сард Korea First Bank-ны 51 хувийг Америкийн NewBridge Consortium-д, 2001 онд KorAm банкны 40.7 хувийг мөн Америкийн Carlyle Group-т, 2003 онд Korea Exchange Bank-ны 51 хувийг мөн Америкийн Lone Star-д тус тус зарав. Найман жилийн дотор гадаадын өмчит банкуудын зах зээлд эзлэх хэмжээ 8-аас 31 хувьд хүрчээ. Мөн 2002 онд 100 хувь төрийн өмчийн мэдлийн Сөүл Банкыг Хана Банкинд, 2003 онд 80 хувь нь төрийн мэдлийн Chohung Bank, 95.7 хувь нь төрийн мэдлийн Чэжү Банкуудыг Shinhan банкинд тус тус заржээ.
Эдгээр арга хэмжээ санхүүгийн секторыг эрүүлжүүлэх, тогтворжуулах богино хугацааны үйл ажиллагаа байсан. Энэ шинэчлэлийг зарим хүмүүс крони капитализмд цэг тавих зорилготой сайн ажил гэсэн бол, зарим нь татвар төлөгчдийн мөнгөөр банкуудыг аварч, гадныханд найр тавьж өглөө, дотоодын хөрөнгө оруулагчдад ялгавартай хандлаа гэж байжээ. Энэ том өөрчлөлт улс төрийн маш их довтолгоо, олон нийтийн өргөн шүүмжлэлийн дүнд амжилттай хэрэгжсэн ажээ. Тэр цагаас хойш вонын ханш урт хугацаанд тогтворжив.
Солонгос гарцын Монгол тусгал
БНСУ банкны салбарын хямралаас яаж гарсан туршлагаас манайд тусгах зүйл бий. Банкны салбарыг улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлүүдийн лобби, эрх ашиг ямар хямралд хүргэж болдгийг харж болно. Гэтэл бид үүнийг харж ойлгох, эртнээс засаж янзлахын оронд банкны салбар унах нүхээ улам бүр ухсаар байна. Зарим банкинд нэг хүний хязгааргүй эрх тогтоод байна. Зарим хүн бүр гурван банктай ч болчихоод байна. Жишээ нь Худалдаа хөгжлийн банк, Капитрон, Улаанбаатар банк нэг эзэнтэй. МБ энэ тухайд бас л амаа үдүүлчихсэн.
Аргаа барсан Их хурлын нэг гишүүн саяхан банкны реформ хийж, банкыг нэг биш, наад зах нь таван эзэнтэй болохоор зохицуулах ёстой гэж сонгуулиас сарын өмнө мэдэгдэв. Дараагийн Их хурал тэгэж чадвал арилжааны банкууд нээлттэй, ил тод, олон нийтийн хяналттай болох юм. Харин үүнийг яаж хийхэд Солонгосын жишээ хэрэг болно. Хувь хүний хөрөнгийг шууд хурааж авах нь хуулиар хориотой. Ийм шинэчлэл хийхийг иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл шахахгүй бол юу ч өөрчлөгдөхгүй, зээлийн хүү, ажилгүйдэл хоёр буурахгүй ээ.
Банкны салбараа эрүүлжүүлэхийн тулд эхлээд Монголбанк үүргээ чанд гүйцэтгэж арилжааны банкуудад хяналтаа тавьж, хариуцлага хүлээлгэх, мөн Монголын хууль, шүүх засаг ажлаа шударга хийх шаардлагатай байна. Монголын шүүх спорт загасчлалаа (загас зугаацан бариад буцаагаад усанд нь тавих) зогсоо!
2020.05.14