(“Алсын хараа 2050”-ийн шүүмж 9: Үндэсний нэгдмэл үнэт зүйл)
Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн “Алсын хараа 2050” нэртэй бодлогын баримт бичигт дэвшүүлсэн хамгийн эхний эрхэм зорилго бол үндэсний нэгдмэл үнэт зүйл. Энэ зорилгод хүрэх хөгжлийн загвар нь өнгөрсөн, одоо, ирээдүйг оюун санаа, хурд, мөн чанар гэсэн гурван суурь үнэт зүйлээр холбон дүгнэсэн, “үндэсний дахин давтагдашгүй онцлогт суурилсан, дэлхийн дэвшилтэт үзэл санаатай хослуулсан” байх ажээ.
Энэ загвараар хөгжөөд 30 жилийн дараа Монгол Улс “үндэсний нэгдмэл үнэт зүйлийн гүн ухамсар, дархлаатай улс үндэстэн болно” (26-р тал) гэжээ. Хөгжлийн загварын матрицад “мөн чанарыг” монгол хүн, үндэсний нэгдмэл үнэт зүйл, үндэсний аюулгүй байдал гэж ангилаад, өнөөдөр Монголчууд “үнэт зүйлээ гээсэн” ч 30 жилийн дараа “Үндэсний ижилсэл-ондоошлын гүн ухамсар дархлаатай үндэстэн” болно гэжээ.
“Орчин үеийн шинжлэх ухааны арга зүйгээр нарийвчлан судлаж, хөдлөшгүй бодит баримтад үндэслэсэн “нэг хэл, нэг түүх, нэг соёл, нэг итгэл үнэмшлийг” нийт хүн амд төлөвшүүлж, үндэсний ижилсэл-ондоошлын гүн ухамсар дархлаатай үндэстэн-улс байгуулахад тулгуур болохуйц нэгдмэл үнэт зүйлсийг цогцлооно” гэжээ.
Энэ баримт бичигт түлхүүр үг болох үндэсний “нэгдмэл үнэт зүйлийг” үндэсний “ижилсэл ондоошил” гэж орлуулсан байна. Өөр нэг хэсэгт энэ хоёр уялдаатай гээд national identity гэдгийг ижилсэл ондоошил гэж орчуулжээ. Ижилсэл, ондоошил гэх эсрэг утгатай хоёр үгийг нэгтгэсэн нь хоёрдмол утга (oxymoron) илэрхийлж байна. Тиймээс ялгарал гэсэн нэг үгээр орчуулах нь оновчтой. Тэгээд ч үндэсний ялгарал (national identity) ба үндэсний үнэт зүйл бол ялгаатай ойлголтууд. Үндэсний ялгарал гэдэг бол нэгдмэл үндэстэн болох нь өвөрмөц уламжлал, соёл ба хэлээр нь дамжсан, илэрхийлэл юм. Харин үндэсний үнэт зүйл бол тухайн үндэстэн нэгдэн оршихуйг ханган, бас чиглүүлдэг хүчин зүйлс юм.
Үндэсний ба жалга довын үзэл (Nationalism vs Tribalism)
Үндэсний ялгарал нь харьцангуй залуу ойлголт юм. Өмнө нь хүн төрөлхтөн ихэнхдээ трайбил буюу овог, аймгийн зохион байгуулалтад амьдарч ирсэн. Хүмүүсийн амьдрал, ахуй нь цөөн тооны танилын хүрээнд л эргэлддэг байж. Харин овог, аймгуудыг нэтгэсэн хүч гарч ирснээр үндэстэн бий болж, нийгмийн харилцаа танилын хүрээнээс давж, эд бараа солилцох боломж гарчээ. Хоёр нийгмийн ялгааг нэрт түүхч Ювал Харари Төв Европын их сургуульд уншсан илтгэлдээ тодорхой гаргажээ. Трайбил нийгэмд төр, эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэнд гэх мэт том систем бий болж чаддаггүй. Үүний дотор ардчилал ч багтана. Ардчилал яагаад Англи, Дани зэрэг орнуудад анх бий болсон нь санамсаргүй явдал биш гэнэ. Учир нь эдгээр орнуудад л үндэсний үзэл анх хүчтэй гарч иржээ. Тэгвэл трайбил нийгэмд сонгууль явуулсан ч, ялагч бүгдийг авдаг тогтолцоо үйлчилдэг. Үүнийг өнөөгийн Папау Шинэ Гвиней зэрэг орнуудад тод харж болно. Сонгууль зэрэг нь тодорхой суурь үнэт зүйлээр санал нэгдсэн хүмүүст л утга учиртай болохоос, хоорондоо байлдаж буй овог аймгуудад ямар ч утгагүй зүйл юм.
Улс төр судлаач Фрэнсис Фукуяама саяхан хэвлэгдсэн “Identity” номондоо Хараригийн дээрх санааг дэмжсэн байна. Үндэсний ялгарал нь сул байгаа Сири, Йемен, Ливи зэрэг орнуудад дотоод зөрчил, мөргөлдөөн салдаггүй. Ирак, Афганистан, Сомалид ч орчин үеийн төр бий болоход нэгдмэл бус байдал нь хойш татсаар байна. Гэтэл Япон, Өмнөд Солонгос, Хятад зэрэг орнууд барууны ертөнцтэй тулгарахаас өмнө ч үндэсний ялгарал бий болсон байжээ.
Үндэсний ялгарал ямар байх нь засаглал, авлигатай бас холбогддог. Энэ бол төрийн өндөр албан тушаалтнууд нь үндэсний эрх ашгаа хувийнхаасаа дээгүүр тавьж чадаж байна уу гэх асуудал. Өнөөгийн Өмнөд Солонгос, Японы элитүүд нь үндэстнийхээ хөгжлийн төлөө нэгдэж чаддаг. Бид энд үндсэрхэг буюу бусдыг үзэн яддаг, өөрсдийгөө дөвийлгөдөг үзлийн талаар яриагүй болно. Үндсэрхэг үзэл нь фашизм, нацизмаар ямар аймшигтай үр дагавар авчирсныг түүх харуулсан.
Монголчуудын үндэсний ялгарал
XIII зуунд хоорондоо байлдаж байсан овог, аймгуудыг Чингис хаан нэгтгэж чадсанаар Монгол үндэстнийг анх байгуулсан. Тэгсэн ч гэсэн трайбилизм хүчтэй хэвээрээ байсан учраас овог, аймаг хоорондын зөрчил, тэмцэл нь хөгжлийг хойш татсаар их гүрэн нурж унасан. Дараа нь хаад ноёд хоорондоо муудалцан, байлдсаар XVII зуунд Монгол Улс Манжийн эрхшээлд орж хоёр зууныг үдсэн. Манжийн эрхшээлээс гарсны дараа уламжлалдаа суурилсан үндэсний үзлийг сэргээхийг оролдож эхэлсэн ч Зөвлөлт улсын дагуул болж, тэдний зааварчилгаагаар хомо-советикус маягийн шинэ үндэстэн бүрдсэн түүхтэй.
1990 оны Ардчилсан хувьсгалаар Монгол Улс бие даан шийдвэр гаргах болсон. Тэр цагаас хойш 20-оод жилд Монголчууд үндсэндээ амьдралаа залгуулахад л түлхүү анхаарч иржээ. Харин сүүлийн хэдэн жилд, Монголчууд бид яг хэн бэ гэж өөрсдөөсөө асууж эхэлсэн. Дээрх “National identity” гэх нэр томьёог олон хувилбараар орчуулахыг оролдож ирлээ. Энэ талаар Монголын эдийн засгийн форум дээр 2018 онд тусгайлсан, томоохон хэлэлцүүлэг хүртэл зохион байгуулсан.
Бид үндэсний ялгарал, нэгдэл, үнэт зүйлийнхээ тухай үе үе хэлэлцэж, Монгол гэх нэгдмэл, нэг үндэстэн гэдгээ байнга санаж явахгүй бол трайбил буюу жалга довны үзэл рүү туйлшрах тохиолдлууд гарах боллоо. Үүнийг нутгийн зөвлөл гэх бүтэц хөөрөгдөж байна. “Увс хүн” гэх яриа хүртэл гарсан. Бас өөр нэг туйлшрал буюу гадны хүмүүсийг үзэн ядах “ксенофоби” үзэл санаа хүчтэй өрнөж байна. Монголчуудын эв нэгдлийг хангах үүрэгтэй төрийн тэргүүн нь хүртэл ил, далд хэлбэрээр үүнийг өөгшүүлж байлаа. Энэ хоёр туйлшрал хоёулаа нийгмийн зөрчил, тогтворгүй байдалд хөтөлнө гэдгийг мартаж болохгүй.
Монгол үндэсний ялгарлын суурь нь бидний нэгдмэл байдал бөгөөд үүнийг баталгаажуулагч, хөгжлийг чиглүүлэгч нь үндэсний үнэт зүйлүүд юм. Монголчуудын оршихуйн үнэт зүйлс бол эдүгээ ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө болоод байна. Дэлхийн хүн амын дийлэнх нь мөрөөдөөд, тэмцээд олж авч чадахгүй байгаа эдгээр үнэт зүйлс МУ-ын хөрсөнд өдрөөс өдөрт эргэж буцалтгүй суурьшин бэхжиж, бидний ололт амжилтын баталгаа болсоор байна.
Эдгээр үнэт зүйлс нь Монгол үндэсний нэгдмэл чанарыг улам бэхжүүлэхээс гадна авторитар хөршүүдээс ялгарах онцлог болоод байна. Үндэстэн ястнуудын ялгарлыг илэрхийлэх боломжийг зөвхөн ардчилсан, хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэлдэг нийгэм л хангадаг учир улс орны дотоодод зөрчил, мөргөлдөөн гарахгүй байх нөхцөл нь юм аа. Зөвхөн ардчилсан нийгэмд л зах зээлийн харилцаа бүрэн хөгжих үндэс бүрддэг. Ардчилсан, зах зээлийн харилцаа хөгжсөн оронд эдийн засгийн өсөлт нь хүн бүрт хөгжил дэвшил авчирдаг. Гэхдээ төр засгийн удирдагчид улс орныхоо хөгжил цэцэглэлтийн төлөө хувийн эрх ашгаа хойш нь тавьж чаддаг байх ёстой. Тэгж чадах засаглалыг иргэд нь шаардан бүрдүүлэх боломж зөвхөн ардчилсан сонгуультай улсад байдаг. Монголчууд энэ замаар эргэлт буцалтгүй урагшилсаар байна.
Үндэсний ялгарал нь нийгмийн ухамсарт гүн шингэсэн, дархлаатай болох эсэх нь ардчилсан нийгэмд иргэд нь төрийн шийдвэр гаргах, хэрэгжүүлэхэд яаж оролцож буйгаас хамаарна. Эрх чөлөө гэдэг нь хувь хүн бүр иргэний нийгмийн амьдралд идэвхтэй оролцох хариуцлагатай цуг ирдэг.
2020.04.23