БНХАУ-д анх дэгдсэн шинэ төрлийн коронавирусын тархалт (2019-nCoV/COVID-19) тэлж, халдвар авагчдын тоо нэмэгдсээр хэдийнээ таван тив, 70 гаруй улсыг хамарчээ. Эм, ерөндгийг гарган авах ажиллагаа олон оронд хийгдэж, үр дүнгийн талаар төрөл бүрийн мэдээллүүд гарч, клиникийн туршилт хийгдэж эхэлсэн ч ерөндгийг гарган авахад жил гаруйн хугацаа шаардагдахыг ДЭМБ-аас албан ёсоор сануулсаар байна.
Зураг 1. COVID-19-ийн тархалтаас дэлхийн болон Хятадын эдийн засагт учирч буй сорилтууд[1]
COVID-19 ийнхүү хурдтай тархаж байгаа нь дэлхийн эдийн засагт ноцтой хохирол учруулахаар байгаа юм. Халдвар тархахаас сэргийлэхийн тулд олон улсын авч хэрэгжүүлж буй гол арга хэмжээ болох хорио цээрийн дэглэмийн үед иргэд, тээврийн хөдөлгөөнийг хязгаарласнаас дэлхийн эдийн засаг, ялангуяа хоорондын худалдаа, хөрөнгийн зах зээлд томоохон эрсдэл үүсээд байна. Эдгээрээс хоёр хөршөө онцлон, сүүлийн жилүүдэд зузаараад байсан эдийн засгийн харилцаа нь хэр нимгэрч, ямар хохирол амсаж буйг энэ удаад тоймлохыг зорив. Талуудын харилцаан дахь бүхий л салбарт сорилт учирч байгаагаас эдийн засгийн салбарт нь хамгийн их эрсдэл учрахыг шинжээчид онцолж байна.
Орос-Хятадын эдийн засгийн харилцаан дахь үр дагавар
Орос, Хятадын худалдаан дахь дараах хэдэн салбарыг түшиглэн, нөхцөл байдлыг тодорхойлохыг хичээе.
А. Нефть ба хий
Хятадын Цагаан сар эдийн засгийнх нь бүхий л салбарт ямар нэг байдлаар нөлөөлдөг. Энэ жилийн тухайд аялал жуулчлал, жижиглэн худалдаа, автомашин, электроник, үйлдвэрлэл, агаарын болон төмөр замын тээвэр зэрэг салбарт сөрөг нөлөө дагууллаа. Хятадын дотоодод зорчих иргэдийн тоо 2019 оны мөн үетэй харьцуулахад энэ жил 55% -аар буурчээ. Энэ бол ганцхан баримт. Энэ мэт хүчин зүйлсийн улмаас Хятадын эдийн засгийн өсөлт 2020 онд 1 хүртэлх хувиар буурах урьдчилсан тооцоог гаргаад байна. БНХАУ-ын ДНБ-ий өсөлт 2019 оны 6.2%-аас 2020 оны эцсээр 5.5%-д хүрч буурах[2] таамаг байгаа аж. Цаашлаад дэлхийн худалдааны 12% ноогддог Хятадад учирч буй хүндрэлийн улмаас дэлхийн эдийн засгийн өсөлт мөн буурч болзошгүй байна.
Зураг 2. Хятадын ДНБ-ий өсөлтийн төлөв
Хятад бол Оросын хамгийн том худалдааны түнш бөгөөд, Оросын эдийн засаг Хятадынхаас нэлээд хамааралтай гэж хэлж болно. ОХУ-аас 2018 онд Хятадад нийлүүлсэн экспортын бүтцийн дийлэнх нь эрчим хүчний түүхий эдийн нөөцийн бүтээгдэхүүнүүд (эрдэс түлш, газрын тос, тосон бүтээгдэхүүн) байжээ. Гэтэл одоо Хятадын газрын тосны эрэлт өдөрт 2 сая баррелиар буураад байна. Үүнтэй давхцан мөн дэлхийн зах зээл дээр газрын тосны үнэ буурч байна. Хоёрдугаар сарын 27-ны байдлаар WTI маркын газрын тосны дөрөвдүгээр сарын фьючерс 1.54%-аар буурч, баррель нь 47.98 доллар болсон бол дөрөвдүгээр сард нийлүүлэх Brent маркын нефтийн үнэ 1.48 хувиар буурч, баррель нь 52.64 доллар болжээ.[3] Харин яг хоёрдугаар сарын сүүлийн долоо хоногт ханш бараг 15 орчим хувиар унасан үзүүлэлт бүртгэгджээ. Энэ мэт үйл явдал өрнөсөн өнгөрсөн сарын сүүлийн 7 хоногийг АНУ дахь томоохон хувьцааны индексүүд хүртэл 2008 оны санхүүгийн хямралаас хойшхи хамгийн муу үзүүлэлт үзүүлсэн долоо хоног болсныг онцолж байна.
Дэлхийн эрчим хүчний зах зээлд Хятад улс томоохон тоглогч. Тиймдээ ч 2019 онд дэлхийн газрын тосны эрэлтийн өсөлтийн 75 хувь нь Хятадад ноогдож байлаа. Оны өмнө тус улс газрын тосны 2020 оны хэрэглээгээ өдөрт 600 мянган баррель болгон нэмэгдүүлж, энэ нь дэлхийн газрын тосны эрэлтийн өсөлтийн гуравны нэг байх болно гэж таамаглаж байсан бол вирусын тархалтын улмаас энэ дүн огцом унаж, эхний улиралд гэхэд л газрын тосны эрэлтийн өсөлтийн дөнгөж 20%-тай тэнцэж, өдрийн хэрэглээ нь 435 мянган баррель байхаар шинээр тооцжээ. Дэлхийн зах зээл дээр хүртэл газрын тосны эрэлтийн хэмжээ энэ оны нэгдүгээр улирлын эцсээр 1,3 сая хүртэл баррелиар буурах[4] төлөв гаргажээ.
Байгалийн хийн зах зээлд мөн сөрөг үзэгдэл ажиглагдаж байна. Хятадын шингэрүүлсэн байгалийн хий импортлогчид төлөвлөсөн худалдан авалтынхаа 70%-ийг цуцлаж магадгүй байна. Хятадад 2018 онд дэлхийн байгалийн хийн худалдан авалтын 17% ноогдож, 2017–2018 оны дэлхийн эрэлтийн өсөлтийн 55%-ийг дангаар эзлэж байсан. Хятадын хийн хэрэглээний 40% нь үйлдвэр, ААН-үүдэд ноогддог[5] тул хорио үргэлжилж, эдгээрийн үйл ажиллагаа нь зогсонги байдалд байсаар байвал дотоод дахь хэрэглээ нь огцом буурахад хүрнэ. Энэ мэт эрчим хүчний зах зээл дэх сөрөг үзэгдэл хэсэгтээ хадгалагдсаар байхыг мэргэжилтнүүд онцолж байна.
Мэдээж Хятадын эрчим хүчний түүхий эдийн дотоодын эрэлт буурвал хоёр талын худалдааны өсөлтийн хөдөлгөгч хүч болох Орос-Хятадын эрчим хүчний хамтын ажиллагаанд хүндрэл учрах нь дамжиггүй. Өнгөрснийг эргэн санавал, 2018 онд ОХУ-аас Хятад руу нийлүүлсэн эрчим хүчний түүхий эдийн экспортын өсөлт 55.1% болж, экспортын нийт бүтцэд эзлэх хувь нь өмнөх онд 66.2% байсан бол мөн онд 71.6% болж өссөн[6] байна.
Дашрамд дурдахад 2019 оны эцсээр талууд жилдээ 38 тэрбум куб.метр хүртэл хэмжээний хий дамжуулах хүчин чадалтай “Сибирийн хүч” дамжуулах хоолойг нээсэн. Мөн 2017 оны 11-р сард Хятадын Үндэсний Газрын тосны корпораци нь (CNPC) ОХУ-аас Дачин руу газрын тос дамжуулах шугамын хоёр дахь хэсгийг газрын тосны экспортыг хоёр дахин нэмэгдүүлж, жилд 30 сая тоннд хүргэх зорилготойгоор барьж дуусгасан. Улмаар 2019 онд Орос улс Хятадын газрын тосны нийт импортын 16%-ийг (77.64 сая тонн)[7] дангаар хангаж, Саудын Арабын дараа Хятадын хоёр дахь том газрын тос нийлүүлэгч болсон юм.
Зураг 5. Хятадын газрын тосны импорт /экспортлогч улсуудаар/
Харин одоогийн нөхцөл болох Хятадын дотоод дахь эрчим хүчний түүхий эдийн эрэлт багасч, дэлхийн зах зээл дээрх үнэ буурч байгаа энэ үед Орос, Хятад хоёуланд нь хоорондын худалдааны эргэлтийн өсөлтийн өнөөг хүртэлх хурдаа цаашид хадгалж үлдэхэд нь бэрхшээл тулгараад байна. Дашрамд дурдахад, мөн Хятадын тухайд АНУ-тай байгуулсан Худалдааны гэрээний эхний үе шатыг хэрэгжүүлэх хүрээнд АНУ-аас Хятадад эрчим хүч нийлүүлэх тухай тохиролцоо биелэхэд мөн хүндрэл учирч байна. Тохиролцоо ёсоор Бээжингийн зүгээс ОХУ, Венесуэл, Саудын Арабаас худалдан авах газрын тос, байгалийн хийн худалдан авалтын тодорхой хэсгийг АНУ-д хэсэгчлэн шилжүүлэх, нийлүүлэлтийн зах зээлээ төрөлжүүлэх үүрэг хүлээсэн. Тэгэхээр одоо бүх зүйл Бээжингийн шийдвэр, тэдний сонгох стратегийн шугамаас хамаарна. Тэдний АНУ-тай байгуулсан гэрээндээ их ач холбогдол өгөх үү, эсвэл уламжлалт түншүүд болох Орос, Венесуэлтэй эрчим хүчний хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн хөгжүүлэхийг илүүд үзэх эсэхийг цаг хугацаа харуулах нь ээ.
Б. Хөдөө аж ахуй
Коронавирусын сөрөг нөлөөнд өртөж болзошгүй талуудын хамтын ажиллагааны өөр нэг чиглэл бол хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний худалдаа. Хэдийгээр энэ нь хоорондын худалдааны өсөлтийн гол хүчин зүйл биш (2018 онд ОХУ-ын Хятадад нийлүүлсэн ХАА-н бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээ хоорондын нийт худалдааны 5.4%, Хятадаас ОХУ руу гаргасан экспорт 4.1%-ийг л эзлэж байжээ) хэдий ч өсч буй салбар бөгөөд, ялангуяа Кремлийн зүгээс ихээхэн ач холбогдол өгч, дэмжиж байгаа юм. Үр дүнд нь ОХУ-аас Хятадад нийлүүлсэн ХАА-н бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээ 2017 онтой харьцуулахад 2018 онд 51,4%-аар өссөн аж.
Хоёр талын ХАА-н чиглэлийн худалдаанд ОХУ-д Хятадаас нийлүүлж буй бүтээгдэхүүнтэй холбоотой ариун цэврийн болон фитосанитарийн стандартыг мөрдөхтэй холбогдсон асуудал ихээхэн сорилт болж байна. Хятадтай энэ чиглэлээр худалдаа хийж байгаа улсуудын адил дүрэм журмыг Оросын зүгээс мөрдөх гэхээр Хятадын худалдаанд хүндхэн тусах нь ойлгомжтой. ХАА-н бүтээгдэхүүн Хятадаас импортолдог ААЗүүн Өмнөд Азийн орнууд Хятадаас ирж буй бүх хөлөг онгоцонд 14 хоногийн хорио цээрийн дэглэмийг нэвтрүүлсэн нь хадгалалтын богино хугацаатай бүтээгдэхүүн муудахад хүрч, улмаар үйлдвэрлэгчид, ханган нийлүүлэгчдийн хүлээх алдагдлыг нэмэгдүүлжээ. Малайз улс гэхэд л Хятадаас гахайн мах, түүнтэй холбоотой бүтээгдэхүүн импортлохыг бүрэн хориглосон. Ариун цэврийн хяналтыг чангатгахгүй ч тээврийн урсгалыг хязгаарлах нь ч мөн ялгаагүй (ялангуяа агаарын тээвэр) худалдааны эрчмийг бууруулж, бүтээгдэхүүнийг муудахад хүргэх хүчин зүйл болно. Үүссэн нөхцөл байдлын улмаас Оросын зарим жижиглэн худалдааны сүлжээнүүд хэдийнээ Хятадаас ХАА-н гаралтай бүтээгдэхүүн (жимс, хүнсний ногоо) худалдан авахаас татгалзаж, бараа татан авалтаа Турк, Марокко зэрэг бусад зах зээл рүү чиглүүлэхээр оролдож байгаа аж. Жишээлбэл, Хятадад цагаан сарын амралт залгаад хорио цээрийн хугацаа сунгагдаж байгаатай холбогдуулан боловсруулах үйлдвэрүүд ажиллахгүйн улмаас Оросын наймаалжны махны эрэлт Хятадад 2020 оны эхний улиралд 7-8 мянган тонн болж буурч, улмаар орлого нь тэн хагасаас илүү хувиар буюу 60-70 сая ам. доллараар буурч магадгүй байна.
В. Аялал жуулчлал
Вирусын улмаас хил гааль, тээврийн урсгалын хорио тавигдсаны сөрөг үр дагаврыг мэдрэх өөр нэг салбар бол аялал жуулчлал. Судалгаанаас үзэхэд 2019 онд Хятадын Орос руу жуулчилсан иргэдийн тоо бусад улсын жуулчдын тооноос давжээ. Хятадын 1.5 сая жуулчны тоо 2018 оны тооноос 19% -аар их байна. Хятад эх сурвалжуудад ч Хятадаас ОХУ руу аялагчдын урсгал их байгааг батлаж байгаа юм.
Өмнөд хөршийн эх сурвалжид дурдсанаар, 2018 онд Хятадын жуулчдыг ихээр татаж чадсанаараа Орос нь БНСУ, Япон, АНУ-ын дараа жагссан байна. Одоо харин хорионы улмаас Оросын аялал жуулчлаын салбар 100 орчим сая ам.долларыг алдахад хүрээд байна. Яг энэ тоо их биш байж болох ч Хятадаас ирэх жуулчдын урсгал сэргэхэд удаан хугацаа шаардагдах тул цаашдаа илүү их хэмжээний алдагдал ч хүлээж магадгүй гэж Оросын шинжээчид тооцоолж байна. Хятад руу чиглэх Оросын жуулчдын урсгалаас ч мөн Хятадын эдийн засаг тодорхой хэмжээний хохирол амсах нь. Хятадын хэвлэлүүдийн мэдээлснээр, Оросын эдийн засгийн байдал аажмаар сайжирч байгаагаас тус улсаас ирэх жуулчдын урсгал 2019 онд огцом нэмэгдсэн аж.
Хорионы хугацаа удаан үргэлжилсэн тохиолдолд талуудын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны эрч суларсаар байхыг хоёул зөвшөөрч байна. Тиймээс Кремлийн өмнө Хятад руу нийлүүлэх Оросын экспортыг төрөлжүүлэх асуудал тулгарч, шийдлээ хүлээж байх шиг. Бас нэг асуудал бол Оросын үйлдвэрүүдийн Хятадын түүхий эдээс хамааралтай байгаа явдал юм. Гэхдээ ганц ОХУ ч биш, дэлхийн олон улс, тэдгээрийн үйлдвэрлэгчид Хятадын ханган нийлүүлэгчдээс хамааралтай байгаа. Хятадад үйлдвэрүүд түр зогсож, хаагдсанаас болж бусад улсын электроник, автомашин, хувцас үйлдвэрлэдэг үйлдвэрлэгчид ажлаа бүхэлд нь зогсоох юм уу, шинэ нийлүүлэгч хайх, өөр альтернатив хувилбарын эрэлд гараад байна. Ялангуяа Оросын хувцас, электроник, автомашин үйлдвэрлэгчид Хятадаас шаардлагатай материалыг авчрахгүйгээр ажиллах боломжгүйг эдийн засагчид нь сануулж байна. Ниссаны Санкт-Петербург дахь үйлдвэр гэхэд л Хятадаас цаг тухайд нь түүхий эд, хэрэгслээ аваагүй тохиолдолд үйлдвэрлэл тасалдахад хүрээд байгааг анхаарууллаа.
Эцэст нь цөөн үгээр дүгнэхэд, мэдээж хэрэг Хятадад дэгдэж, дэлхийн олон улсыг хамраад буй шинэ төрлийн коронавирусын улмаас дэлхийн эдийн засаг, болон хоёр талын худалдаанд учрах эрсдлийг тооцож, эдийн засгийн алдагдлын хэмжээг бодитоор үнэлэх цаг одоо хараахан болоогүй байна. Зөвхөн мөсөн уулын орой төдий зүйл л харагдаж байна. Бидний мөнхийн хөршүүдийн тухайд хоорондын худалдаа, экспортын бүтцэд нь төрөлжүүлэлт хангалтгүй байгаа энэ тохиолдолд ялангуяа Оросын эдийн засгийн төлөвлөлтөд сорилт учирч болзошгүй юм. Гэхдээ бас эрсдлийг боломж болгох жишгээр улс төрийн найрсаг харилцаа, бусад өргөн нөөц бололцоондоо түшиглэн шинэ арга замуудыг эрэлхийлэх бүрэн боломж тэдэнд буй нь эргэлзээгүй.
[1] “Coronavirus could trim 1 percentage point from China GDP growth: government researcher”., https://www.reuters.com/article/us-china-economy-health/coronavirus-could-trim-1-percentage-point-from-china-gdp-growth-government-researcher-idUSKBN20506X
[2] “The impact of COVID-19 outbreak on China’s External Balance”., https://www.fxstreet.com/analysis/the-impact-of-covid-19-outbreak-on-chinas-external-balance-202002261440
[3] “Oil prices are falling”., https://news.am/eng/news/562610.html
[4] “Price Impacts of the Coronavirus on Global Fuel Markets”., https://www.breakthroughfuel.com/blog/coronavirus-global-fuel-markets/
[5] “Coronavirus could hit China’s 2020 natural gas demand”., https://www.spglobal.com/platts/en/market-insights/latest-news/natural-gas/020520-coronavirus-could-hit-chinas-2020-natural-gas-demand
[6] “Запуск «Силы Сибири» поможет «Газпрому» снизить зависимость от Европы”., https://www.vedomosti.ru/business/articles/2019/12/02/817690-zapusk-sibiri
[7] “China’s 2019 oil imports from Saudi Arabia rise 47 percent”., https://www.brecorder.com/2020/02/04/567643/chinas-2019-oil-imports-from-saudi-arabia-rise-47-percent/