“Зах зээлийн эдийн засагт хүмүүс хэрэглээгээ харьцангуй баталгаатай орлогын түвшинд байлгаж, түр зуурын орлогыг хэрэглэхгүй хадгалах замаар хөрөнгийнхөө түвшинг буюу амьжиргааныхаа суурийг бууруулахгүй байхыг эрмэлзэж байдаг” тухай Нобелийн шагналт М.Фридманы “Permanent income hypothesis” (PIH) буюу “Байнгын орлогын төсөөлөл” гэдэг онол байдаг. Энэ нь “хүн ажил хийж олох орлогоо амьдралынхаа туршид жигд хуваарилахын тулд хүүхэд залуудаа, бусдаар тэтгүүлж ажиллаж байхдаа хадгалж хурааснаасаа хөгшрөхдөө хэрэглэдэг тухай” Нобелийн шагналт Ф.Модиглианийн “Амьдралын мөчлөг” онолтой бас тохирдог, эдийн засгийн тоо баримтаар сайн нотлогдсон зүй тогтол юм. Макро эдийн засгийн эдгээр үндсэн зарчим нь хувь хүн, бизнес байгууллага төдийгүй ирээдүйгээ боддог улс орны ч төрийн бодлогод баримтлах ёстой удирдамж юм. Ялангуяа түр хэрэглээд дуусчих байгалийн баялагтай орнуудын хувьд баялагаас олох орлогыг жигд зохистой хуваарилан хэрэглэж, баялаг дууссан хойно ч орлого үргэлжлэх хуримтлал бий болгох нь төсвийн бодлогын гол зорилт байдаг. Үүний тулд “Natural resources fund” буюу Байгалийн баялагийн сан байгуулдаг ба Чилийн Тогтворжуулалтын сан, Норвегийн Тэтгэмжийн сан, Кувейтийн Ирээдүйн сан, Оросын Нефтийн сан, Ботсванын Пула сан зэрэг нь түүний жишээ юм.
Норвегийн сан
Энэ нь үндсэндээ байгалийн баялагаас хүртэх орлогоо жил бүр тогтмол хүү “annuity” төлж байдаг хугацаагүй бонд буюу “perpetuity” болгоно гэсэнтэй төстэй юм. Ийм нөхцөлд баялагийн орлого эхлэхээс өмнө сангийн жилийн хүүтэй тэнцэх зардлыг баялаг дууссан хойно ч төсвөөс байнга гаргах боломж бүрддэг. Жишээ нь таван жил хөрөнгө оруулж, тавин жил ажиллах уурхайгаас олох орлого, түүнээс хуримтлуулах баялагийн сан ба төсвөөр дамжуулан гаргаж болох зардлыг дүрслэж үзүүлье.
Ийм сангийн сонгодог жишээ нь Норвегийн сан бөгөөд тэд урьдчилан зээл авч өр тавилгүй, орлого эхлэхийг хүлээсний ачаар баялагийн сан ба түүнээс төсөвт жил бүр төлөх хүүгийн хэмжээ нь PIH зарчмаас ч өндөр тогтсон байна. Түүгээр ч барахгүй төсвийн алдагдлаа сангийнхаа хүүгийн дөрвөн хувь түвшнээс доогуур, ихэнхдээ ашигтай барьж чадсанаар сангийн ба хүүгийн дүн хэмжээ өссөөр байна. Баялагийн санг ингэж жинхэнэ утгаар нь ажиллуулахад улс төрчдийн мэдлэг хариуцлага, сонгогч ард түмний ухамсар дэмжлэг шийдвэрлэх үүрэгтэй байдаг бөгөөд орон бүр чаддаггүй. Жишээ нь Орос бас ийм нефтийн сан байгуулсан боловч улсын төсвийн алдагдал нь сангийнхаа хүүгээс хэтэрч ирсний улмаас 2016 онд ҮНБ-ий долоон хувьд хүргэхээр төлөвлөж байсан сан, ялангуяа 2014 оноос нефтийн үнэ буурснаар одоо ҮНБ-ий нэгээс хоёр хувь хүртэл багасжээ. Санг нөхөх зорилтоо 2021 хүртэл хойшлуулсан боловч төсвийн бодлого эрс өөрчлөгдөөгүй нөхцөлд биелэх найдваргүй.
Ботсванын Пула сан
Хөгжлийн хэрэгцээ ихтэй буурай орнуудын хувьд баялагийн орлогынхоо ихэнхийг дэд бүтэц зэрэг удаан хугацаанд ашиглагдах капитал болгох нь PIH шиг санхүүгийн хуримтлалаас ашигтай гэж хөгжлийн эдийн засагчид (Оксфордын П.Коллиер зэрэг) үздэг. Гэхдээ эдийн засаг дахь гацаа түгжээг тайлж, өсөлтийг бодитой хурдасгаж чадах, хувийн хэвшлийг шахах биш татах (crowd in, not out), төсвийн зардал хэтэрч, хэт тэлэлт үүсгэхгүй хөрөнгө оруулалт байх шаардлагатай учир эхлээд эдийн засгийн “absorptive capacity” буюу шингээх чадварыг дээшлүүлэхэд чиглэсэн “investing in investment” буюу хөрөнгө оруулалтын мэдлэг чадвараа сайжруулж, системтэй яаралгүй хийхийг зөвлөдөг. Ийм сангийн нэг жишээ нь Ботсванын Пула сан. 1966 онд тусгаар тогтнохдоо Африкийн хамгийн ядуу орны нэг байсан бол экспортын 90% төсвийн орлогын 40%-ийг бүрдүүлдэг алмаз голлосон уурхайн гадаад хөрөнгө оруулалт татаж, баялагийн орлогоо тусгай санд төвлөрүүлэн, зөвхөн хөрөнгө оруулалт, онцгой тохиолдолд валютын ханш тогтворжуулахад ашиглах замаар 1989 он гэхэд дундаж өндөр орлоготой орон болжээ. Мөн төсвийн баланс эдийн засгийн мөчлөгийн дунджаар заавал ашигтай байх, үүний тулд төсвийн зардлыг 2016 он гэхэд ҮНБ-ий 40%-аас 30% болгон бууруулах, өрийн түвшинг ҮНБ-ий 20%-аас хэтрүүлэхгүй байх заалттай төсвийн хууль 2005 онд баталж, хэрэгжүүлжээ.
Норвеги, Ботсванын баялагийн сан Төв банкинд байршиж, хөрөнгө оруулалтын урт хугацааны төлөвлөгөө, Сангийн яамны дунд хугацааны төсвийн хүрээ, жилийн төсвийн зохицуулалтын дагуу мэргэжлийн удирдлагатай ажилладаг бол Чилид эрдэмтэд мэргэжилтнээс бүрдсэн зөвлөх комисс сангийн ажлын гол үзүүлэлтүүдийг тогтоодог байна.
Төрийн өмчлөлийн сан
Зарим орнууд байгалийн баялагтай заавал холбоогүй, улсын хөрөнгө оруулалтаар хувийн сектор чадахгүй байгаа шинэ салбар, эдийн засгийн төрөлжилт (diversification) хөгжүүлэх зорилготой “Sovereign wealth fund” буюу төрийн өмчлөлийн сан байгуулдаг. Ерөнхий энэ нэр дор олон янзын хэлбэр байдаг боловч нийтлэг шинж нь хамгийн эрсдэл ихтэй “Venture capital” маягийн хөрөнгө оруулалт хийх тул маш өндөр мэдлэг туршлага, ашгийн тооцоо шаарддаг. Жишээ нь Сингапурын Темасек сан бусад компанид хувьцаа эзэмшигч “Holding company” хэлбэртэй, доод бүх компаниа алдагдалгүй ажиллуулах үүрэгтэй байдаг. Тийм ч учраас Сингапурын төрийн алба, компанийн удирдах ажилтнуудыг тухайн салбарын шилдэг менежерүүдээс хувийн секторт авах, орлогоор нь цалинжуулахаар сонгодог. (Сингапурын Ерөнхий сайд шиг өндөр цалинтай удирдагч дэлхийд байхгүй гэдэг). Абу Дабигийн хөрөнгө оруулалтын сан ихэнх нь “private equity” буюу хувийн өмчлөлийн эрсдлээр мэргэшсэн гадаадынхан ажиллаж, хариуцсан хөрөнгө оруулалтынхаа үр дүнгээр цалинждаг байдал ажиглагдсан.
Монголын хувьд энэ санг байгуулах улс төр, эдийн засгийн нөхцөл бүрдээгүй төдийгүй, төсвийн хөрөнгийг албан ёсоор үрэх бас нэг том үүд нээгдэх аюултай санагдана. Учир нь төрийн өмчийн захирагч ийм сан гаргасан хохирлоо “бизнест гардаг л алдагдал” гэх тул авсан зээлээ төлөхгүй бол хөрөнгийг нь хураах эрхтэй Хөгжлийн банкнаас ч дор байдал үүснэ. Үүний оронд хөрөнгөө гаргаж, эрсдлээ хариуцах олон улсын санхүүгийн байгууллага, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчтай “private equity” маягийн хувийн сангууд ажиллах эрх зүй, бизнесийн орчинг бүрдүүлэх нь илүү ирээдүйтэй юм.
DIGNAR (Debt, Investment, Growth, Natural Resources) төлөвлөлтийн модель
Зэсийн урт хугацааны дундаж үнээр тооцсон суурь орлогын хэмжээнд төсвийн зардлаа барьж, гадаад өрийг ҮНБ-ий 40%-аас хэтрүүлэхгүй байх тухай монголд 2012 онд мэргэжилтнүүд боловсруулж өгсөн төсвийн хариуцлагын хуулийг хэрэгжүүлсэн бол өнөөгийн их өр алдагдлаас сэргийлж чадах байсан. Гэхдээ баялагийн сан бүрдүүлэхийн тулд бид наад зах нь төсвийн баланс алдагдалгүйгээр барахгүй, хуримтлал үүсэхүйц ашигтай болох шаардлагатай. Хамгийн гол нь ОТ-г дахин гацаахгүй, ТТ-г дахин хойшлуулахгүй ашиглах замаар баялагийн санд хураах орлогоо эхлээд бүрдүүлэх хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр олон жил үргэлжлэх өрийн хүнд дарамт дор өндийж ядаж байгаа эдийн засаг дефолт байтугай дампууралд хүрнэ. Баялагийн сан нэрээр нэмж зээл аван төрийн өмчид тулгуурласан шинэ үйлдвэрлэл хөгжүүлнэ гэдэг орчин үед огт бүтэхгүй бөгөөд, төвлөрсөн төлөвлөлтийнх шиг алдагдалтай олон үйлдвэр, Зөвлөлтийнх шиг их өр, магадгүй өөр хөршийн мэдэлд дахин амилах аюултай.
Сүүлийн жилүүдэд ОУВС байгалийн баялагтай орнуудын өр, хөрөнгө оруулалт, өсөлт, баялагийн орлогын зөв зохистой удирдлагад туслах зорилготой DIGNAR (Debt, Investment, Growth, Natural Resources) гэдэг төлөвлөлтийн модель боловсруулж, хэдэн жилийн өмнө монголд тохируулсан тооцоо хийсэн. Энэ моделийг шинэчлэн нутагшуулж, холбогдох ажилтнууд, улс төрчдөд танилцуулж сургавал баялагийн сантай болох замд нэн цагаа олсон бэлтгэл болмоор санагдана.
2018 оны 5-р сар
Ц.Батболд, Хөгжлийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч