Монголчууд маань 1990 оноос хойших өнгөрсөн 30 жилээ эргэж дүгнэн, Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт хийх, урт хугацааны бодлого боловсруулах гэж буй энэ мөчид систем судлаач миний бие дэм болох гэж энэ өгүүллийг тэрлэв. Монгол улсын өнгөрсөн 30 жилийн хөгжилд нөлөөлсөн системийн шинжтэй хүчин зүйлүүдийг тодруулах зорилготой.
Нилсон, Григс, Висбек (2016) [1] нар НҮБ-ын тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын уялдаа холбоог үнэлж, бодлогын эрэмбэ дараалал тогтоох зорилгоор дэвшүүлсэн аргаар Монгол улсын өнгөрсөн 30 жилийн системийн шинжтэй гол хүчин зүйлүүдийг тодорхойлсон. Тогтвортой хөгжлийн 3 тулгуур нь эдийн засаг, нийгэм болон байгаль орчин гэж үздэг. Гэвч аливаа улсын тогтвортой хөгжлийн асуудлыг судлахдаа улс төр болон соёлын асуудлыг оруулж байж тухайн орны онцлогийг илүү тусгана. Иймээс эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчин, улс төр болон соёлын 5, 5 хүчин зүйлсийг сонгон авч, тэдгээрийн хамаарлыг дээрх аргаар үнэлэн, системийн хамгийн нөлөөтэй хүчин зүйлүүдийн үнэлгээг хийлээ.
Улс төрийн хувьд
- үндэсний аюулгүй байдал
- ардчилал
- эрх чөлөө
- олон улсын харилцаа
- авлига хээл хахууль
Эдийн засгийн хувьд
- эрдэс баялагийн зах зээлийн үнэ
- эдийн засгийн өсөлт
- санхүүгийн алдагдал (өр)
- эдийн засгийн төрөлжилт
- ажилгүйдэл
Нийгмийн хувьд
- Боловсрол
- эрүүл мэнд
- ядуурал
- тэгш бус байдал
- миграци (оюуны алдагдал)
Байгаль орчны хувьд
- агаарын бохирдол
- газрын доройтол
- ус, биологийн олон хэлбэршил
- эко системийн үйлчилгээ
- ойн доройтол
Соёлын хувьд
- эх оронч үзэл
- мэдээллийн технологи (хэвлэл мэдээлэл)
- нүүдлийн соёл
- барууны соёл
- хотын соёл гэсэн нийт 25 хүчин зүйлийг хамруулан судлав. 2 хүчин зүйлийн хамаарлыг эерэг бол 3 хүртэл, сөрөг бол -3 хүртэл, хамааралгүй бол 0 гэж үнэллээ. Хамгийн өндөр эерэг оноо авсан хүчин зүйл Монгол улсын өнгөрсөн 30 жилийн хөгжилд хамгийн их эерэг нөлөө үзүүлсэн, харин хамгийн бага сөрөг оноо авсан нь хөгжлийг хойш чангаасан гэсэн үг юм.
- Монгол улсын хөгжилд өнгөрсөн 30 жилд хамгийн их эерэг нөлөө үзүүлсэн хүчин зүйлс бол ардчилал, эрх чөлөө, мэдээллийн технологи, хотын соёл, олон улсын харилцаа, барууны соёл, боловсрол болон нүүдлийн соёл ажээ.
- Монгол улсын хөгжилд өнгөрсөн 30 жилд хамгийн их сөрөг нөлөө үзүүлсэн хүчин зүйлс бол авлига, тэгш бус байдал, ядуурал, газрын доройтол, санхүүгийн алдагдал гэж гарлаа.
Монгол улсын өнгөрсөн 30 жилийн хөгжилд хамгийн их эерэг нөлөө үзүүлсэн хүчин зүйл
Ардчилал ба хүний эрх чөлөө бол Монгол улсын хөгжилд өнгөрсөн 30 жилийн түүхэнд хамгийн эерэг нөлөөтэй хүчин зүйл гэж гарсан нь үгүйсгэхийн аргагүй үнэн. Ардчилал болон хүний эрх чөлөө 2 нэг зоосны 2 тал гэлтэй. Монгол улс дэлхийд нээлттэй болсон нь хөгжлийн хаалга боломжийг Монгол улсад болон монгол хүн бүрт цэлийтэл нээж өгсөн.
Мэдээллийн технологи бол даяаршлын үр дагавар гэж болох ч, Монгол улс нээлттэй болсон явдал мэдээллийн технологийн хөгжилд эерэг нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Системийн онолын үүднээс авч үзвэл, Монгол улс дэлхийд нээлттэй болсноор хөгжлийн зайлшгүй нөхцөл бүрджээ. Харин хөгжлийн хүрэлцээтэй нөхцөл болох хурдасгууруудыг бодлогоор хөхиүлэн дэмжих төрийн бодлогоо цаашид төгөлдөржүүлэх хэрэгтэй.
Хотын соёл, барууны соёл болон нүүдлийн соёл зэрэг хүчин зүйлүүдийг багцаар нь авч үзэж болно. Хотын соёлын асуудал хотожсон монголчуудын хувь заяанд нөлөөлөх хүчин зүйл мөн билээ. Монгол улс нээлттэй болсноор барууны соёл давамгайлах соёл болж буйг хүлээн зөвшөөрч, хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн тэргүүний бүхнийг нутагшуулахаас өөр замгүй. Мөн нүүдлийн соёл ба түүх ардчиллаас хойш сэргэж, хөгжлийн эерэг хөшүүрэг болж байгааг нэгдсэн үнэлгээ харууллаа. Монголчуудын үнэт зүйлс болох нэг нутаг усныхнаа орчин үеийн сэргээгдэх эрчим хүч, мэдээлэл, блокчейн зэрэг технологиор сэргээн тогтвортой хөгжүүлэх цаг нь иржээ. Соёлын хүчин зүйлийг нэгтгэн дүгнэвээс, харийн болон үндэсний соёлын дэвшилттэйг хөхиүлэх, саарыг дарах төрийн бодлого улам бүр хэрэгтэй болсныг харууллаа.
Олон улсын харилцаа улам цэцэглэсээр Монгол улсын хөгжлийн гол хүчин зүйлийн нэг болжээ. Боловсрол бол хөгжлийн түлхүүр хурдасгуур билээ. Өрнөдийн хөгжсөн орнуудад сурч боловсорсон шинэ үеийнхэнтэй боллоо. Харин Монгол улс олон улсын харилцаа болон боловсролын энэ эерэг хүчин зүйлүүдийг оновчтой ашиглах төрийн бодлогоо төгөлдөржүүлэх нь зүйтэй.
Монгол улсын өнгөрсөн 30 жилийн хөгжилд хамгийн их сөрөг нөлөө үзүүлсэн хүчин зүйл
Авлига ба хээл хахууль Монгол улсын хөгжлийг хамгийн их хойш чангаагч хүчин зүйлээр тодорсон нь иргэдийн саналтай дүйж байна. Авлигын индексээр 2018 оны байдлаар 180 орноос 93-т буюу дундаас доогуур яваа нь ч үүнийг батална.
Тэгш бус байдал, ядуурал, газрын доройтол болон санхүүгийн алдагдал нь Монгол улсыг системээр нь хойш чангааж буй хүчин зүйлүүд аж. Ядуурал бол тэгш бус байдлын үр дагавар гэж үзэж болно. Газрын доройтолд хүний үйл ажиллагаа илүү нөлөөлж байгаа ч, уур амьсгалын өөрчлөлт “гэтэн ирж яваа аюул” тул энэ 2 хүчин зүйл хавсарч байгаа газрын менежментийг юуны өмнө сайжруулах шаардлагатай. Санхүүгийн алдагдал болон өр хоёр холбоотой. Хойч үедээ өрийн дарамт үлдээхгүй байх нь тогтвортой хөгжлийн нэг үндсэн зарчим юм.
Ардчилал, хувийн эрх чөлөөний гол амжилтаасаа ухрах яриа мэр сэр дуулдах боллоо. 1990 онд өмнөх амжилтаа бататгах талаар алдаа гаргасан. Тухайлбал, түүхий эд боловсруулдаг үндэсний үйлдвэрүүдээ нураасан нь туйлын харамсалтай. Тэгвэл өнгөрсөн 30 жилийн амжилтуудаас ухрах аваас 1990 оны алдааг давтахын агаар нэгэн бус уу. Харин орчин үеийн технологи бүхий түүхий эд боловсруулдаг үйлдвэрүүд барьж байгуулан, 1990 оны алдаагаа даруй засч эдийн засгаа олон төрөл болгох хэрэгтэй. Барууны, хотын болон нүүдлийн соёлыг эзэмшүүлэхэд мэдээллийн технологи, хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг өргөнөөр ашиглаасай. Хот хөдөөгийн сургуульд орчин үеийн төдийгүй монголын уламжлалт мэдлэгийг хослуулсан чанартай боловсролыг олгоход зайнаас сургах технологийг хангалтгүй ашигласан хэвээр байна.
Авлига, ядуурал, газрын доройтол болон санхүүгийн алдагдлын тухай олон жил ярьж байгаа ч дорвитой үр дүн гарсангүй. Сүүлийн үед мөн тэгш бус байдлын талаар ихээхэн хэлэлцэх боллоо. Тэгш бус байдлыг арилгах нь авлигаар баяжих болон ядуурал аль алийг нь хамарч буй тул илүү системийн шинжтэй. Иймээс нийгмийн тэгш байдлаар дэлхийд манлайлагч улсуудаас суралцах хэрэгтэй юм.
Аливаа эерэг буцах холбоо буюу хурдасгуурууд бүхий нээлттэй тогтолцоонд аяндаа цэгцрэх хөдөлгөөн өрнөж болдог. Харин нийгмийн тогтолцоонд бол засаглал, хууль дүрэм журам л цэгцрэх буюу төгөлдөрших чиг рүү залдаг. Иймээс үндсэн хуулиа өөрчлөн, урт хугацааны хөгжлийн бодлогоо тодорхойлж, өнгөрсөн 30 жилийн амжилтуудаа улам бэхжүүлж, алдаагаа засч залруулахаар чармайж байна.
Монгол улсын Үндсэн Хуулийн шинэчлэл өнгөрсөн 30 жилийн ололтыг бататгаж, алдааг засах төдийгүй ирэх 30 жилийн хөгжлийн түүчээ болоосой! Урт хугацааны бодлого боловсруулахтай холбогдуулан, ирээдүйн 30 жилийн хөгжлийн талаарх өөрийн санаа бодлоо дараа өгүүлнэ.
Монгол улс 1990 онд дэлхийд нээлттэй болсноор хөгжлийн зайлшгүй нөхцөл бүрдсэн. Харин хөгжлийн хүрэлцээтэй нөхцөл болох хүний хүчин зүйл, боловсрол, шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн хурдасгууруудыг дэмжин, харийн болон үндэсний соёлын дэвшилттэйг хөхиүлж, саарыг даран, нүүдлийн соёл иргэншлийг орчин үеийн технологиор шинэчлэснээр Монгол улс сэргэн мандах болно.
[1] Måns Nilsson, Dave Griggs and Martin Visbeck. 2016. Policy: Map the interactions between Sustainable Development Goals. |N AT U R E|VO L 5 3 4|1 6 J U N E 2 0 1 6, 320-322.
ТОГТОХЫН ЧУЛУУН, Доктор (Ph.D.)
МУИС-ийн Тогтвортой Хөгжлийн Хүрээлэнгийн захирал