Байгалийн баялаг бол төрийн өмч гэсэн Их хурлын, нийтийн өмч гэсэн Ерөнхийлөгчийн ялгаатай саналуудын талаарх хэлэлцүүлэг ид өрнөж байна. Defacto Жаргалсайхан “БАЙГАЛИЙН БАЯЛАГ ЯГ ХЭНИЙ ӨМЧ ВЭ?” 2019 оны 8-р сарын 1-ний тэргүүн өгүүлэлдээ “Үндсэн Хуулиндаа иргэдийн болон нийтийн өмч гэхийн оронд хувийн (хувь хүн, хуулийн этгээдийн), хамтын (тодорхой байршилд оршин суугаа бүлэг хүмүүсийн), улсын (монголын бүх иргэдийн) өмч гэвэл олон улсын жишигт нийцнэ” гэсэн санааг дэвшүүлжээ. Үүнээс тэгш байдал, шударга ёс, үндэсний аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжлийг хангах төдийгүй нүүдлийн соёл иргэншлээ хадгалан тогтвортой хөгжихөд нэн чухал “хамтын (тодорхой байршилд оршин суугаа бүлэг хүмүүсийн) өмчийн” санааг дэмжиж энэхүү өгүүллийг тэрлэв. Хамтын өмч нь нийтийн өмчийн нэг хэлбэр гэсэн агуулгаар нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн саналыг дэмжиж байгаа болно.
Монголчуудын үнэт зүйлсийн нэг бол байгаль орчинтойгоо зохицон хэдэн мянган жил тогтвортой оршин тогтносоор ирсэн нүүдлийн соёл иргэншил. Үүний амин сүнс нь байгальтайгаа өдөр бүр харьцдаг соёл, уламжлалт мэдлэг менежмент, хамтран аж төрөх ёс. Нэг нутаг усныхан олон зуун жил байгальтайгаа зохицож, хамтран тогтвортой амьдарсаар өдийг хүрчээ. Сэргээгдэх байгалийн нөөц баялаг бол монголчуудын тогтвортой аж төрж ирсний үндэс байсаар ирсэн төдийгүй байх ч болно. Монголчуудад байгалийн баялагийг тэгш хүртээх тухай хэлэлцэж буй энэ түүхэн цаг үед сэргээгдэх байгалийн нөөц баялагийг уламжлалт нэг нутаг усныханд эзэмшүүлэх нь Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн суурь болох юм. Иймээс газар нутаг, газрын дээрх баялаг (ой, ус, амьтан, ургамал болон байгалийн бусад баялаг)-ийг нэг нутаг усныханд нь хамтын өмч хэлбэрээр цогцоор нь эзэмшүүлэн, нүүдлийн соёл иргэншлийг орчин үеийн технологийн хүчээр сэргээн хөгжүүлэх тухай санааг миний бие монголын бэлчээрийн нийгэм-экологийн тогтолцоог олон жил судалсны үр дүнд тулгуурлан дэвшүүлж байна.
Нэг нутаг усныхан гэсэн уламжлалт ойлголт нь сүүлийн үед ихэвчлэн барууны нөлөөгөөр шинээр бий болсон малчдын бүлэг, бэлчээр ашиглагчдын хэсэг, ойн нөхөрлөл, байгаль хамгаалах нөхөрлөл, хоршоо зэргээс илүү цогц ойлголт. Нэг нутаг усныханд хүмүүс нь ч, мөн нутаг ус нь ч орж байгаагаараа илүү цогц юм. Нэг нутгийнхан, нэг голынхон, нэг усныхан, хот айл, саахалт айл гэх мэт олон ойлголтуудыг нэгтгэн нэг нутаг усныхан гэж нэрийдлээ.
Нэг нутаг усныхан соёлын цогц ландшафтаа олон зуун жил эзэмшин тогтвортой амьдарсаар өдий хүрсэн юм. Соёлын уламжлалт ландшафт нь нэг нутаг усныхны хамтран ашигладаг дөрвөн улирлын бэлчээр, ус, отор, нөөц бэлчээр болон нутгийн иргэдийн шүтлэгтэй газар нутаг бүгдийг хамарна. Харамсалтай нь соёлын цогц ландшафтыг хэсэгчлэн хуваах үзэгдэл харийн нөлөөнд орсон хэдэн зуун жил үргэлжилсээр ирсэн. Гэвч нэг нутаг усныхан болон соёлын цогц ландшафт нүүдлийн соёл иргэншлийн цөм тул өдий болтол их бага хэмжээгээр хадгалагдсаар ирлээ. Ялангуяа зах хязгаар нутгаар илүү сонгодог байдлаараа байсаар байгааг сэргээх нь үндэсний аюулгүй байдалд бүрэн нийцэх нь ойлгомжтой.
Байгалийн баялаг төрийн өмч байх нь зүйтэй гэсэн санаагаа хамгаалан Занданшатарын ярьсан Хардины (1968)1 “нийтийн өмчийн эмгэнэл” санааг бүх эрдэмтэд санал нэгтэй дэмждэггүй. Тухайлбал, улс төр судлаач Елинор Остром2 нийтийн буюу хамтын өмчийн ач холбогдлыг нотолсон судалгаагаараа эдийн засгийн салбарт нобелийн шагналыг 2009 онд хүртсэн. Тэрээр дэлхийн олон газарт нийтийн буюу хамтын өмчийн засаглал өөрсдийн төдийгүй ирээдүй үеийн хэрэгцээг амжилттай хангаж байгааг харуулсан юм. Остром хамт олноороо нийтийн эзэмшлийг тогтвортой бөгөөд тэгш засаглах 8 зарчмыг олон жилийн судалгаанд тулгуурлан гаргасан байдаг (1990). Соёлын уламжлалт ландшафт буюу сэргээгдэх байгалийн нөөцийг цогцоор нь нэг нутаг усныханд нь эзэмшүүлэхдээ энэ 8 зарчмыг монголынхоо нөхцөлд тохируулан баримтлах нь зүйтэй.
Хот суурин, дэд бүтэц болон тариалангийн газар нутгийг хөгжүүлэхдээ суурин соёл иргэншлээс суралцах хэрэгтэй нь ойлгомжтой. Харин хөдөө нутгаа хөгжүүлэхдээ уур амьсгал, хуурай газар нутагтаа дасан зохицож олон зуун жил тогтвортой оршсон нүүдлийн соёл иргэншилдээ тулгуурлавал илүү зохистой. Нэг нутаг усныхан бол уламжлалт нийгэм-экологийн тогтолцоо бөгөөд хөдөө нутгийн хөгжлийн цөм болох боломжтой. Гэхдээ экологийн бүс бүрийг өөрийн онцлогт тохируулан хөгжүүлэх хэрэгтэй.
Говь, хээрийн бүсэд нүүдлийн мал аж ахуйгаа аль болох уламжлалт байдлаар хадгалах нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицохтой нийцнэ. Нэг нутаг усныханд уламжлалт соёлын ландшафтаа хамтран эзэмших эрхийг нь тодорхой хугацаагаар гэрээгээр өгөх хэрэгтэй. Говь, хээрийн бүс нутагт уур амьсгалын хэлбэлзэл их тул том газар нутагт нүүдэллэж дасан зохицох шаардлага гардаг. Хүн ам сийрэг говь, хээрт газар нутгаа эзэнтэй байлгах нь үндэсний аюулгүй байдлын үүднээс ч зөв зүйтэй бодлого болно.
Хангай нутагт нэг голынхонд уулын амаар нь гэрээгээр эзэмшүүлж болно. Зөвхөн бэлчээрээ эзэмших биш, газар дээрх бүх байгалийн нөөц баялаг болох гол горхи, булаг шанд, ой мод, ан амьтнаа хамтран эзэмшин, хайрлан хамгаалах үүргийг давхар оноогууштай. Уулынхаа аманд цэцэрлэг, бага сургуультай болж, нутгийн амралт, аялал жуулчлалын бааз, малын түүхий эдийн бүтээгдэхүүний жижиг үйлдвэрлэл зэрэг бичил бизнес эрхэлвэл бүр сайн.
Гэрээнд газар нутаг болон байгаль орчноо хамгаалах үүргийг тод томруунаар зааж өгөх нь зүйтэй. Хэрэв уламжлалт газар нутгийнхаа эзэн болж чадахгүй, харийн хүмүүст ашиглуулах эсвэл байгаль орчноо доройтуулах аваас гэрээг цуцлан буцаагаад улсын болгох эрхийг төр өөртөө үлдээнэ. Мөн нийтийн болон улсын тусгай эрх ашгийн үүднээс гэрээг нутгийнхантай зөвшилцөн өөрчлөх эрхийг төрд үлдээхгүй бол гэр хорооллын газрын хувьчлал дэд бүтэц байгуулахад саад болсонтой адил зүйл гарч болзошгүй.
Нэг нутаг усныхны тоонд гадаадад суугаа болон хот газар явсан хүмүүсийн нэр бичээстэй байх нь хөдөө нутгаа хамтран хөгжүүлэх нэг механизм болно. Өөрөөр хэлвэл, хөрөнгө мөнгө, технологи, мэдээллийн урсгалыг хотоос хөдөө рүү чиглүүлэх боломж нээгдэнэ. Нөгөө талаас хотынхонд ч нутгаа хөгжүүлэх, нутагтаа амран эрүүлжих явц улам эрчимжих сайн талтай. Байгаль соёлын аялал жуулчлал, жижиг дунд үйлдвэр хамтран байгуулж, хөдөө нутгаа хөгжүүлснээр Улаанбаатар хотын хүн амын ачаалал буурахад нөлөөлөх бусуу.
Соёлын уламжлалт ландшафтыг нэг нутаг усныханд нь эзэмшүүлэн, нүүдлийн соёл иргэншлийг орчин үеийн мэдээлэл харилцаа, сэргээгдэх эрчим хүч зэрэг технологийн хүчээр сэргээн хөгжүүлэх санаагаа мэргэн уншигчдын оюун бодлыг өдөөн хүргэж байна. Газар, түүн дээрх баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан зэрэг сэргээгдэх байгалийн нөөц баялагийг уламжлалт нэг нутаг усныханд хамтын өмч хэлбэрээр эзэмшүүлэх нь “Байгалийн баялагийг ашиглахдаа тэгш байдал, шударга ёс, үндэсний аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжлийг хангах зарчим баримтална” гэсэн Үндсэн хуульд шинээр оруулах тулгуур санааг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлэх шинэчлэл төдийгүй Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн суурь болно.
Монголын нэг нутаг усныхан дахин нэгдэн, уламжлалт соёлын ландшафт-байгалийн нөөц баялагаа эзэмшин, орчин үеийн технологи нэвтрүүлэн, улмаар бие даан тогтвортой хөгжиж мандан бадрах болтугай!
[1] Hardin, G (1968). “The Tragedy of the Commons”. Science. 162 (3859): 1243–1248.
[2] Ostrom, Elinor (1990). Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-40599-7.
Нүүдлийн соёл иргэншлийг ногоон соёл иргэншил рүү шинэчлэн хөгжүүлэх жишээ
Уламжлалт мэдлэгээс суралцан улмаар төсөл болгон хийж буй судалгааны жишээгээ та бүхэнтэй хуваалцъя. 2009-2010 оны зуднаар Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын малчин Нармандахын зудын уламжлалт менежментийн аргатай танилцсан билээ. Нармандах зуд болох төлөвтэйг урьдчилан таамаглаад, малынхаа 40 хувийг намрын адаг, өвлийн эхээр нядлаж, махыг нь өвлийнхөө байранд хадгалж байгаад хавар махны үнэ нэмэгдэх цагаар буюу цагаан сар болон түүнээс хойш зарж борлуулсан байж билээ. Судалгаа хийж явсан бидэнд мах хадгалах төхөөрөмж шаардлагатай байгаа тухайгаа хэлсэн юм. Ийм менежмент нь нийгэм-эдийн засаг төдийгүй, байгальд ч ээлтэй болох талаар зөвлөж билээ.
Энэ санааг баяжуулан, Япон Улсын Хүрээлэн буй орчны Яамны санхүүжилтээр Чуо болон МУИС хамтран зудын менежментийн судалгааг 2014 оноос хийж ирлээ. Энэ төслийн хүрээнд зудын эрсдлийг буюу малаа зуднаар алдах магадлалыг сумын түвшинд урьдчилан таамаглаж мэдээлэх, зудын өндөр эрсдэлтэй сумд малаа алдахаас сэргийлж нядлаад, махаа хадгалах сэргээгдэх эрчим хүчээр ажилладаг төхөөрөмжийг Хитачи компани монголын нөхцөлд тохируулан зохион бүтээж турших чиглэлээр монголын малчид, холбогдох байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байгаа. Одоогоор МУИС-ийн Өвөр Зайсанд буй судалгааны цэг дээр 2 туршилтын төхөөрөмжийг харьцуулан туршиж байгаа бөгөөд энэ жилээс бодит байдал дээр туршина. Уламжлалт нэг голынхны хөгжлийн загвар болгон уг төхөөрөмжийг хамтран турших боломжтойг энэ дашрамд сонирхсон хүмүүст уламжлахад таатай байна.
ТОГТОХЫН ЧУЛУУН, Доктор (Ph.D.)
МУИС-ийн Тогтвортой Хөгжлийн Хүрээлэнгийн захирал