1992 оны Үндсэн хууль бол Монгол улсыг ардчилал, зах зээлд шилжүүлэх эхлэлийг тавьсан завсрын шинжтэй хууль бөгөөд түүнийг өөрчлөх зорилго нь тэр шилжилтийг гүйцээж, технологийн хурдыг даган эрс өөрчлөгдөх өнөөгийн ертөнцөд Монгол улсын цаашдын хөгжлийн аятай нөхцлийг бүрдүүлэхэд оршино.
Гэвч санал боловсруулах, хэлэлцүүлэх явцыг харахад мэргэжлийн удирдлага, одоо ирээдүйн бодит анализ гэхээсээ, шилжилтийн “ороо бусгаа” үеийн “будлиу” онол практикт хөтлөгдсөн, олон талаар хойш татсан ашиг сонирхлын зөвшилцөл, эцсийн дүнд урагшлалт биш бүр ухралт болж мэдмээр байна. Ялангуяа Үндсэн хуульт засаглалын үүсэл хөгжлийн чиг хандлага болсон төрийн хүчирхийллээс хувь хүний эрх чөлөөг хамгаалж, “Rule of law” буюу хуулийн засаглалыг тогтоох гол зорилт үндсэндээ орхигдож, Үндсэн хуульд хамааралгүй, зах зээлийн зарчим ба засаглалын хуваарийг бусниулсан популист шинжтэй олон заалт орж ирэх шинжтэй.
Анх 1215 онд Английн хаан бие даасан шүүхийн шийдвэргүйгээр хүнийг баривчлах, шоронд хийх, эрхийг нь зөрчих, эд хөрөнгийг нь хураахыг хориглосон Магна Картад гарын үсэг зурснаас эхлээд Англи Америкийн Үндсэн хуулийн салшгүй хэсэг “Bill of Rights”, хөгжингүй бусад орны Үндсэн хууль, олон улсын хүний эрхийн конвенцуудад баталгаажсан түгээмэл зарчмуудыг социалист байсан орнууд де-юрэ хүлээн зөвшөөрсөн. Гэсэн ч угаас хаант төр шиг дээрээсээ захиргаадсан удирдлагатай, иргэд нь хамжлагат ард шиг эрхээ хязгаарлуулсныхаа хариуд эзэн төрийн алба хангамжид дулдуйдан амьдарч байсан тул тийм хууль зүй нь ч, түүнийг сахиулах хараат бус шүүхийн тогтолцоо нь ч төрж бойжсонгүй. Үүний улмаас төрийн эрхэнд гарсан удирдагчид нь хууль хүчний байгууллагыг ашиглан өрсөлдөгч шүүмжлэгчдээ намнадаг, дийлдэхээрээ өөрөө намнуулдаг, тэгэхгүйн тулд ямар нэг хэмжээгээр дарангуйлалд шилждэг гэм биш жамтай байв. Энэ зан өнөөдөр ч үргэлжилж байна.
Монголд баригдаж хоригдсон бизнесмэнүүдийнхээ эрхийг хамгаалж шүүмжилж байсан гадаад ертөнц өнөөдөр эрхэлсэн ажил үүрэг, дүрэм журмынхаа дагуу ил тод гаргасан шийдвэрийнх нь төлөө Засгийн газрынхаа тэргүүн, сайд нарт гэмт хэрэг үүсгээд байгааг гайхаад байна. Уг нь хүнийг гэмт хэрэгт татахад “nulla poena sine lege” зарчмын дагуу хуульд нэн тодорхой зааж хориглосон гэмт хэргээс гадна, “actus reus” буюу тэр зүйл ангид нь яв цав тохирсон гэмт үйлдэл, мөн “mens rea” буюу бурууг нь мэдсээр байж тэр гэмт хэргийг үйлдэх хүсэл зоригтой байсныг нь тогтоосон, учруулсан хор хохирол нь тэр хүсэл зоригтой нь авцалдсан байх ёстой байдаг. Аль ч оронд хамгийн гол нь хүн шүүхээр шийтгэгдтэл нь буруугүй гэж үзэж, Үндсэн хуулиар олгогдсон халдашгүй эрхүүдийг нь эдлүүлж, өөрийгөө шүүхийн өмнө бүрэн хамгаалах бололцоо олгохыг чухалчилдаг.
Хэдийгээр манайх Оросоор дамжсан Герман Францын нөлөөтэй эх газрын эрх зүйн уламжлалтай боловч, даяаршлыг даган улам ойртон нэгдэж байгаа хуулийн засаглалын орчин үеийн жишээ болгож АНУ-ын практикаас сонирхуулъя.
- АНУ-д хүнийг гэмт хэрэг өдүүлсэн “probable cause” буюу хангалттай шалтгаангүйгээр баривчлахыг хориглодог ба зөвхөн шүүхийн “warrant” зөвшөөрлөөр, тийм бололцоогүй байсан бол 48 цагийн дотор шүүхээр шалгуулсан шийдвэрээр баривчилж болдог. Баривчлахдаа өөрийнхөө эсрэг утгатай мэдүүлэг өгөхөөс татгалзах, өмгөөлөгч авах эрхтэйг нь мэдэгдэж, төлбөрийн чадваргүй хүнд улсаас өмгөөлөгч олгох ёстой байдаг. Энэ нь хуурч буюу дарамталж хэрэг хүлээлгэхээс сэргийлдэг гэж үздэг тул ингээгүй бол баривчилгаа, мэдүүлэг өгөхөөс татгалзсаныг нь буруутгахад ашигласан гэж үзвэл хэрэг хүчингүй болдог.
- Ер нь хэргийг илрүүлэх гэж баривчлахыг хориглодог ба шаардлагатай бол батлан даалт буюу санхүүгийн дэнчин “бонд” тавиулдаг. Энэ нь тэр хүн шоронгоос гадуур байж өөрийгөө ялаас хамгаалах ажлыг зохион байгуулж хөөцөлдөх бололцоо олгохтой холбоотой юм. Хэрэгт нь ахадсан хэт өндөр бонд шаардахыг мөн Үндсэн хуулиар хориглож, зөвхөн баривчлахгүй бол зугтаж алга болох буюу бусдад аюул учруулах өндөр магадлалтай үед л бонд тавих эрхийг шүүхээс хэрэгсэхгүй болгож болдог.
- Үндсэн хуулийн 6-р нэмэлтэд зааснаар хүн бүр нээлттэй шүүхээр “түргэн хугацаанд” хэргээ шийдүүлэх эрхтэй бөгөөд “Speedy Trial Act” хуульд зааснаар баривчилснаас 30 хоногийн дотор багтаан албан ёсоор ял тулгаж, 70-аас илүүгүй хоногийн дотор шүүхээр хэлэлцүүлэх ёстой байна. Хэрэв яллагдагчийн хүсэлт, буруугаар биш шалтгаанаар шүүх хурал удааширч хойшлогдсон бол учирсан материалын болон сэтгэл санааны хохирлыг шүүхийн шийдвэрт харгалзах болдог.
- Шүүхийн “pre-liminary” буюу анхны хурал нь чухамдаа тулгасан ял хэр үндэстэйг хараат бус шүүгчээр шалгуулж нягтлуулахад чиглэдэг ба шаардлагатай бол шүүгч ялын төлөвлөгөөг өөрчилдөг. Хуулийн соёл өндөр АНУ-д ч нийт хэргийн 5-10 хувь нь энэ шатанд хэрэгсэхгүй болдог байна. Баривчлагдсан хүн тулгаж байгаа ял нотолгоотой танилцаж, өөрийнх нь эсрэг гэрчлэгчтэй нүүрэлдэх, өмгөөлөгчийнхөө тусламжтайгаар байцаах, өөрийгөө хамгаалахад хэрэгтэй гэрчүүдийг оролцуулах эрхтэй. Иргэний хэрэгт нотолгоо баримт аль илүүтэй тал дийлдэг бол эрүүгийн хэрэгт яллагч гэмт үйлдлийг нь “clear and convincing” буюу хөдлөшгүй баримттайгаар “beyond reasonable doubt” буюу эргэлзэх аргагүй нотлох ёстой ба өмгөөлөгч бол тийм түвшинд нотлож чадаагүйг нь батлаж чадвал л хэрэг хүчингүй болдог. Ялангуяа шүүгчид буюу гэрчид нөлөө үзүүлсэн байвал шийтгэл хүчингүй болдог “Webb v Texas” гэдэг хүчтэй прецедент үйлчилдэг.
Яг өнөөдөр (7/24) Ерөнхийлөгч Трамп сонгуульд ялахдаа Оростой хуйвалдсан эсэхийг шалгасан Р.Муллер конгрессд тайлагнаж байна. Тэрээр Оросын албад Хилларигийн эсрэг Трампыг дэмжих зорилгоор америкчуудын нэрээр хуурамч данс нээж хутган үймүүлэх өргөн хүрээтэй ажиллагаа явуулсан нь тодорхой боловч, Трампынхан идэвхтэй хамтарч ажилласан нь батлагдахгүй байгааг дурдаад, Ерөнхийлөгч биечлэн байцаалт өгөхөөс зугтаж, бичгээр өгсөн мэдүүлэгтээ ихэнхийг нь санахгүй байна гэж хариулаад зарим асуултыг огт хариулаагүй нь түүний гэмт хүсэл зоригийг тогтооход саад болсныг тэмдэглэв. Гэхдээ өөрийг нь шалгаж байгаа хуулийн ажилтнуудыг гүтгэх, дарамтлах, ажлаас нь халах, гэрчид мөнгө өгч буюу өршөөл үзүүлэх горьдлого төрүүлэх, худлаа мэдүүлэг өгөхийг шаардах зэргээр нөлөөлөхийг оролдсоноор “obstruction of justice” гэдэг гэмт хэргийн олон нотолгоо бүрдсэн учир Сенат дахь намынх нь олонх impeachment-ээс хамгаалсан ч, ажлаа өгснийхөө дараа хэд хэдэн гэмт хэрэгт татагдах үндэстэйг батлав.
Шүүх болон яллагчийн хүчирхийллээс яллагдагчийг хамгаалах маш эртний үүсэлтэй бас нэг хэлбэр нь мөн Үндсэн хуулиар баталгаажсан жюригээр хэргээ таслуулах эрх юм. Ялангуяа Трампын холбогдсон зарим хэрэг шиг хүнд төрлийн гэмт хэрэгт аль ч талыг барихгүй 23 хүнээс бүрдсэн Их жюри хэргийн материал нотолгоотой танилцаж шүүхэд шилжүүлэх эсэхийг олонхын саналаар шийддэг бол 6 буюу 12 хүнтэй бага жюри шүүх хурлын бүх ажиллагаанд оролцож зөвхөн тэд яллагдагч буруутай гэж санал нэгтэй үзсэн тохиолдолд л шүүгч ял ногдуулдаг. Яллагдагчийн эсрэг байр суурьтай хүнийг жюрид оруулахгүйн зэрэгцээ, шүүхийн хараат бус байдалд олон нийт, хэвлэл мэдээлэл дарамт шахалт үзүүлэхээс сэргийлэх зорилготой баримтжуулалт нотолгооны хатуу дүрмүүд байдаг.
Сүүлийн үед эрх зүйн өөр уламжлалтай Латин америкийн орнууд, Япон, Солонгос болон Орост бас жюри ашиглах болсон нь эх газрын системд “inquisitorial” буюу хэргийг илрүүлж шийтгэх үүрэгтэй шүүгч яллагчийн нөлөөнд орох гээд байдагтай холбоотой байна. Мөн Ерөнхийлөгч, Парламент, Засгийн газрын шийдвэр (үндсэн) хуульд нийцэж байгаа эсэхийг шүүх мэдэж тогтоодог “judicial review” зарчим Европын орнуудад дэлгэрч байна.
Аливаа албан тушаалтан шүүхийн ажиллагаа, шийдвэрийг чиглүүлсэн мэдэгдэл, үйл ажиллагаа хийх нь өөрөө гэмт хэрэг болдгоос гадна тийм нөлөөнд орсон шүүгч мэргэжлийн стандартаа зөрчсөн хэрэгт ордог. Хуульчдын мэргэжил нь төрөөс тусдаа өөрөө өөрийгөө удирдах зохион байгуулалттай байдаг. Энэ нь төрийн зүгээс эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашиглахаас иргэдийг хамгаалах чадварыг шүүх болон хуульчдад бодитой олгох баталгаа болдог гэж үздэг. Жишээ нь Aмерикийн “Бар Aссоциаци” хуульчдаас шалгалт авч ажиллах эрх олгох ба “model rules professional conduct” буюу ажилдаа баримтлах мэргэжлийн стандартыг тогтоодог. Энэ дүрмийн
- 3.8-д хэрвээ яллагдагч тухайн гэмт хэрэг үйлдээгүй нь нотлогдож байвал яллагч өөрөө ялыг өөрчлөх үүрэгтэй.
- 5.4-т хуульч мэргэжлийн шийдвэр гаргахдаа бусад хүний заавар, зохицуулалтыг хүлээж авч болохгүй.
- 8.3-т хуульчид өөр хуульч буюу шүүгч энэхүү дүрмийг зөрчсөнийг мэдвэл зохих удирдлагад мэдэгдэх үүрэгтэй.
- 8.4-т энэхүү дүрмийг зөрчсөн шүүгч буюу шүүхийн ажилтанд туслаж болохгүйг заажээ.
Бид Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийхдээ хуулийн засаглалын орчин үеийн нийтлэг стандартуудыг нэвтрүүлж, тэднийг хамгаалах өндөр мэргэжлийн хараат бус шүүхийн тогтолцоог бүрдүүлэх хэрэгтэй байна. Тэгж байж нийгэмд шударга ёс тогтож, хүмүүсийн бухимдал цөхрөл тайлагдаж, аливаа асуудлыг хоосон улс төржилгүй, прагматикаар хамтран шийдвэрлэдэг болно.
Энэ талын гол онолч Ж.Роулз (John Rawls, A Theory of Justice) хүмүүс ямар хүйс, ухаан боловсрол, ажил, орлого, өвчин зовлонтой болохоо төсөөлж чадахгүй тохиолдолд нийгэм ямар байгаасай гэж хүсэхээр шударга ёс тодорхойлогддог гээд
- Хүн бүр аль болох тэгш өргөн эрх чөлөөтэй байх
- Нийгэмд эзлэх байр, ажил орлогын боломж бүгдэд нээлттэй байх
- Харилцан адилгүй чадвартайн улмаас орлогын ялгаа ихсэхэд хамгийн ядуу доод давхаргын амьжиргаа доордохгүй дээрдэж байвал шударга ёс хангагддаг гэж нотолжээ.
Харин хууль хүчний систем улс төржилт, авлигад дийлдвэл нийгэм эрүүлжих эцсийн найдвар алдагдаж, цаашид улам хэмхэлдэн бүр илүү хямралд орох аюултай юм. Ялангуяа мэдээллийн технологи, гадны нөлөөн доорх нийгмийн сүлжээ хүн бүрт микрофон өгч, хүмүүс гашуун үнэнийг мэдэж, хэцүү ч гэсэн бодитой шийдвэрийг хайхаасаа илүү, өөртөө таалагдсан мэдээлэлд итгэж, өөрөөсөө илүү мэдлэг чадварт атаархаж үгүйсгэх болсон өнөөгийн “echo chamber” ертөнцөд шууд ардчилал нь популист улс төрчид, шарлатан мэдлэгтнүүд буюу хамгийн болохгүй нөхдүүд төрийн эрхэнд гарах “kakistocracy” хэрэгсэл болж байна. Oрчин үед зонхилж байсан социал демократ үзэл эцсийн логик нь Сталин Гитлерийн дэглэм болсон Марксизм ба үндсэрхэг Nativism-аар солигдох аюул тулгарч байгааг П.Коллep “Kапитализмын ирээдүй” (Paul Collier, The Future of Capitalism) номондоо (203-р хуудас) анхааруулжээ. Ерөнхийлөгчийн болон парламентын засаглалын үлгэр гэдэг байсан АНУ, Англид болж байгаа үйл явдал үүнийг нотлож байна. Харин парламентаа орон тооны бус болгож улс төрчдийн хэт идэвхийг хязгаарласан Швейцарь, пропорциональ системтэй учир олон намын эвсэл засагладаг Голланд, Норвеги, Швед зэрэг орон ийм хямралд бага нэрвэгдэж байна.
Зах зээлийн социализмын онолыг үндэслэгч С.Милл (John Stuart Mill) тийм энэрэнгүй нийгмийг байгуулах үндэс нь өмчийн эрхийг бүрэн хангах замаар үйлдвэрлэл, татварын эх үүсвэрийг өсгөх явдал юм гээд татвар төлдөггүй төрөөс тэтгүүлэгч зонхилсон нөхцөлд бүх нийтийн ардчилал “tyranny of the majority” буюу хуулийн засаглалын эсрэг популизм ундраах аюултайг анхааруулж байв. Ийм нөхцөлд “clersy” буюу шинжлэх ухаанч хар лам нар, өнөөгийнхөөр бол мэргэжилтнүүд нийгмийг удирдах дүрмийг боловсруулах нь зүйтэй гэжээ.
Үндсэн хуульд оруулахаар залуу хуульчид дэвшүүлж байгаа саналууд, Ерөнхий сайд асан Содном гуайн санал хамгийн хэрэгтэй мэт санагдаж байна. Үнэндээ Mонголд ардчилaл зах зээлд шилжиж дуусаагүйн бэрхшээлүүдээ төрийн хүч, хуулийн өөрчлөлтөөр шийдэх гэнэн хүсэл давамгайлж, түүнд нь дөрөөлсөн улс төржилт, авлига, хуулийн завхрал хөгжлийн тушаа болж байна. Ийм нөхцөлд төсвийн сахилга, төрийн ажлын үр дүнгийн тооцоог сайжруулах, улсын сeкторын нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандарт нэвтрүүлэх зэрэг удирдлагын бүх түвшин, эрх мэдэлд таарсан хариуцлагын тогтолцоо бүрдүүлэх нь Үндсэн хууль өөрчлөхөөс чухал.
2019 оны 7-р сар
Ц.Батболд, Хөгжлийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч