“Хүн амины хэрэг хүний эрхийн асуудал биш шүү” гэж намайг хэлэхэд олон улсын хуулийн фирмийн Улаанбаатар дахь салбарын хуульч найз минь гайхаж эргэлзсэн нүдээр харж билээ. “Human rights (хүний эрх), legal rights (хууль зүйн эрх), үндсэн эрх (fundamental rights) civil rights (иргэний эрх) гэдэг ойлголтуудын ялгааг тайлбарлаж бичээч” гэж хүний эрхийн өндөр мэргэшилтэй өөр нэг найз маань дээр үед сануулж байв. “Хүний эрх” гэдэг үнэнхүү хамелеон ойлголт л доо. Агуулга нь юун түрүүнд философи, хууль, улс төр, нийгэм-соёлын аль өнцгөөс харж байгаагаас хамаарна. Зөвхөн хууль зүйн хувьд гэхэд л энэ ойлголтын агуулга олон улсын эсвэл аль нэг улсын эрх зүйн үүднээс ярьж байгаагаас бас хамаарна.
Энэ нийтлэлд зарим үед давхцах, ихэнхдээ ялимгүй гэмээр ондоошил нь агуулгын том ялгааг илтгэж болох “хүний эрх” хийгээд түүний төрөл ойлголтуудын хууль зүйн агуулгыг маш ерөнхий тайлбарлана. Хууль зүйн агуулга гэж би олон улсын эрх зүй, өрнөдийн улс орнуудын эрх зүйн тогтолцоонд хэвшиж тогтсон ерөнхий ойлголт, Монгол улсын хууль тогтоомжийн хүрээнд ойлгогдох утга санааг хэлж байна. Энэ бичвэр “Хүний эрхийн Үндэсний Комиссоо чангаруулах уу?” хэмээх өмнөх нийтлэлийн үргэлжлэл, тайлбар болно.
Орчин үеийн олон улсын эрх зүйн үндсэн эх сурвалж бол олон улсын гэрээ юм. Түүний дотор НҮБ-ын хүрээнд байгуулагддаг гэрээнүүд тэргүүлэх байр суурьтай. Олон улсын гэрээний ойлголт, хэм хэмжээ ихэвчлэн улс орнуудын дотоодын хууль тогтоомжоос гаралтай. Өнөөгийн дэлхийн чиг хандлагыг тодорхойлж байгаа (гэхэд хэтрүүлэг болохгүй байх) учраас өрнөдийн улсуудын хууль тогтоомж олон улсын гэрээнд загвар болох нь түгээмэл. Ингэхдээ олон улсын эрх зүйд тогтсон зарчмууд, дипломат хэлэлцээ, гэрээг тойрсон улс төрийн үйл явцын үр дүнд үндэсний эрх зүйн ойлголт, хэм хэмжээ олон улсын эрх зүйд хөрвөхдөө язгуурын агуулгаа өөрчлөх нь цөөнгүй. Заримдаа “төрсөн эх нь танихгүй болтол” ондоо болно гээч!
Ийнхүү бүтсэн олон улсын гэрээний ойлголт, хэм хэмжээг шинэ орнууд өөрийн хуульд “нутагшуулах” нь түгээмэл. Жишээлбэл, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, Иргэний болон улс төрийн эрхийн пакт, Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн пакт зэрэг олон улсын хүний эрхийн баримт бичгүүд Монгол улсын Үндсэн хуулийн эрх, эрх чөлөөний заалтуудыг боловсруулах “шифи” болжээ. Ийм үед олон улсын эрх зүйгээс үндэсний эрх зүйд “нутагшсан” ойлголт, хэм хэмжээ тухайн улсын эрх зүйн онцлог, уламжлал, сэтгэлгээнээс хамаарч агуулгаа дахин өөрчилж болно. Олон улсын болон үндэсний эрх зүйн хооронд төдийгүй үндэсний эрх зүйн тогтолцоо хооронд ийм “хууль зээлэх” үзэгдэл явагддаг. Нөгөө талаас, нийгэм хөгжихийн хэрээр хууль зүйн ойлголт, хэм хэмжээ өөрөө хувьсан өөрчлөгддөг. Хүний эрх магадгүй хамгийн их “зээлэгдсэн”, органикаар хувьсаж өөрчлөгдсөн хууль зүйн ойлголт биз ээ.
Өрнөдийн улс орнуудад тогтсон стандарт ойлголтоор олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөөг “хүний эрх”, аль нэг улсын Үндсэн хуулиар баталгаажуулсан эрх, эрх чөлөөг “үндсэн эрх” гэж нэрлэдэг. Харин манай улсад эдгээрийг ялгадаггүй. Хүний эрх, үндсэн эрхийн гол ялгаа нь эрх эдлэгч нь хэн бэ гэдэг асуудал. Олон улсын гэрээний эрх хүн бүрт хамаатай байхад Үндсэн хуулийн эрхийн “эзэн” юуны өмнө тухайн улсын иргэн юм. Хүний эрх ба үндсэн эрхийн төсөөтэй төрлүүд өөр агуулгыг илэрхийлж болно.1 Тухайлбал, Монгол улсын Үндсэн хуулийн “…хэнд боловч эрүү шүүлт тулгаж, хүнлэг бус, хэрцгий хандаж, нэр төрийг нь доромжилж болохгүй” гэсэн заалт нь Иргэний болон улс төрийн эрхийн пактын “хэнд ч эрүү шүүлт тулгах, хэрцгий, хүнлэг бусаар, нэр төрийг нь доромжлон харьцах буюу шийтгэхийг хориглоно” гэсэн заалтаас өөр утга санаа илэрхийлж болох юм. Ер нь ч өөр байгааг анзаараарай.2
Төсөөтэй төдийгүй ижил нэр томьёогоор илэрхийлэгдэх ойлголтууд ч эрх зүйн өөр тогтолцооны хувьд ялгаатай агуулга илэрхийлж болно. Олон улсын эрх зүйд хүний бие махбодь, сэтгэл санааг маш хүчтэй шаналган зовоосон үйлдлийг эрүү шүүлт гэж үздэг. Харин хүний биед халдсан, үг хэлээр доромжилсон, айлган сүрдүүлсэн үйлдэл хохирогчид тэсвэрлэшгүй бэрх шаналал учруулаагүй бол хэрцгий харьцаа юм уу шийтгэл гэж үзэх практик тогтжээ.3 Манай улсын хувьд учруулсан зовинол, шаналлын хэр хэмжээ нь эрүүдэн шүүсэн мөн эсэхийг тогтооход хамаагүй.4
Хуулиар баталгаажуулсан учраас хүнийэрх, үндсэн эрх нь хууль зүйн эрхийн (legal rights) төрлүүд юм. Гэхдээ хуульзүйн эрх нь өмчлөгчийн эрх, гэрээний эрх, хэрэглэгчийн эрх, хөдөлмөрлөх эрхзэрэг эрх зүйн бусад салбаруудыг багтаасан өргөн ойлголт. Хүний эрх, үндсэнэрхийн хууль зүйн бусад эрхүүдээс үүрэг хүлээгчээрээ ялгаатай. Хүний эрхийн эрхзүй бол нийтийн эрх зүйн төрөл, хүний эрхийн хууль тогтоомж юуны өмнө төрдүүрэг оногдуулдаг. Иргэний, хөдөлмөрийн, хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах, оюуныөмчийн эрхүүд засагт гэхээсээ хувь хүн, хуулийн этгээдэд үүрэг хүлээлгэдэгучраас өрнөдийн улс орнуудад эдгээр салбар эрх зүйн эрхүүдийг хүний эрх, үндсэн эрхээс тусгаарладаг.5 Харин манай улсын хуулиар төрөөс гадна байгууллага, аж ахуйн нэгж, хувь хүн ч хүний эрхийн талаар шууд үүрэг хүлээгч байх тул хүний эрхийг бусад хууль зүйн эрхээс ялгах боломжгүй.6
Иргэний эрх (civil rights) гэдэг нэр томьёо зарим үед үндсэн эрхийг хэлэх боловч АНУ-ын эрх зүйн түүхтэй холбоотой ойлгогдох нь түгээмэл. Цагаан арьст эрэгтэйчүүд л зөвхөн иргэнд тооцогдож, өмчлөх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хууль зүйн хүчинтэй гэрээ байгуулах, үзэл бодлоо илэрхийлэх, сонгуульд оролцох, гэмт хэрэгт сэжиглэгдсэн тохиолдолд эдлэх эрхүүдийг хүлээн зөвшөөрч байсан эрх зүйн уламжлал, тогтолцооны эсрэг хар арьстнууд, эмэгтэйчүүд, нутгийн уугуул хүмүүсийн явуулсан тэмцэл, иргэний дайнуудын үр дүнд АНУ-ын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтүүд, бие даасан хуулиудаар баталгаажуулсан эрхүүд бол иргэний эрх юм. “Иргэний эрх” нь чөлөөт, ардчилсан дэглэмтэй салшгүй холбоотой ойлголт бөгөөд хувь хүн өөрийнхөө амьдрал, хувь заяаг толгой мэдэн шийдэх эрх (private autonomy), төрийн хэрэг, нийтийн шийдвэрт хэнээс ч хараат бус оролцох эрх (public autonomy)-ийг чухалчилсан философид суурилдаг. Манай хуульчид энэ ойлголтыг Иргэний, улс төрийн эрхийн пакттай хамаатуулж ойлгох нь түлхүү юм шиг санагдсан шүү.
Аа тийм, хүн амины хэрэг хүний эрхийн асуудал мөн эсэх талаар хуульч найз бид хоёрын хэн хэн нь зөв л дөө. Мань хүн Монгол улсын хууль тогтоомжийн үүднээс, би олон улсын эрх зүйн үүднээс ярьсан хэрэг.7
[1] Монгол улсын Үндсэн хуулийн эрх, эрх чөлөөний заалтуудыг олон улсын гэрээний заалтыг харгалзаж тайлбарлах Үндсэн хуулийн зарчим бий шүү. Тас өөр гэж хадуурав, та минь.
[2] Пактад “эрүү шүүлт, хэрцгий, хүнлэг бус, нэр төрийг доромжилсон харьцаа буюу шийтгэл” гэсэн ойлголтод 3 түвшний, 7 төрлийн үйлдлийг (эрүү шүүлт, хэрцгий харьцаа, хүнлэг бус харьцаа, нэр төрийг доромжилсон харьцаа, хэрцгий шийтгэл, хүнлэг бус шийтгэл, нэр төрийг доромжилсон шийтгэл) ялгасан. Үндсэн хуулийн заалтаас эрүү шүүлт, хүнлэг бус хандлага, хэрцгий хандлага, нэр төрийг доромжлох гэсэн 4 үйлдлийг ялгаж болохоор харагдаж байна. Хэрэг шийдвэрлэхдээ эрүү шүүлт, төсөөтэй үйлдэл бүрийг ялгах практикийн хувьд олон улсын шүүх, НҮБ-ын хүний эрхийн гэрээний хороонууд харилцан адилгүй. Жишээлбэл, Хүний эрхийн хороо үйлдлүүдийг нарийвчлан ялгадаггүй бол Европын хүний эрхийн шүүх нэг бүрчлэн тогтоодог.
[3] Олон улсын эрх зүйн үүднээс эрүүдэн шүүх үйлдлийн босго өндөр, хууль зүйн болон ёс зүйн үр дагавар нь ноцтой. Иймээс олон улсын шүүхүүд аливаа тохиолдлыг эрүү шүүлт гэж тооцохдоо маш болгоомжтой ханддаг. Хохирогчид маш хүнд, ноцтой зовлон шаналал учруулсан тохиолдлыг эрүүдэн шүүсэн гэж үзэх бөгөөд үүнийг тогтооход хохирогчийн хувийн байдал хамаатай. Хүний эрхийн хороо, Европын хүний эрхийн шүүх бие махбод, сэтгэл санааг зовоосон үйлдлийг хохирогч насанд хүрсэн эрэгтэй хүн, балчир хүүхэд, өндөр настан хэн байхаас хамаарч ялгаатай шийдвэрлэжээ.
[4] Эрүүгийн хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.12 дахь хэсгийн заалтыг харна уу.
[5] Хөдөлмөрийн, эрүүгийн эрх зүйн зарим эрхүүдийг хүний эрх хэм хэмжээ, олон улсын гэрээгээр баталгаажуулсан. Гэвч давхцсан заалтуудын цар хүрээ хязгаарлагдмал.
[6] Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэг, Монгол улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.1 дэх хэсгийн заалтуудыг тус тус харна уу.
[7] Олон улсын эрх зүйд хүний эрхийг хүндэтгэх сахих (respect), хамгаалах (protect), нөхцлийг бүрдүүлэх (ensure/fulfil) төрийн гурван үндсэн үүргийг тогтоосон. Хамгаалах үүргийн хүрээнд хүний амь насыг хохироох үйлдлийг эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцох, гэмт хэргийг мөрдөн шалгах тогтолцоог бүрдүүлэх үүрэгтэй боловч иргэн А, иргэн Б-ийн амь насыг хохироосон талаар төр шууд хариуцлага хүлээх эрх зүйн үндэслэлгүй.
Олон улсын эрх зүйч (PhD), Австралийн Үндэсний Их Сургуулийн зочин судлаач Г.Нарантуяа
2019 оны 6-р сар