С.Зоригийн хэргийг мөрдөн шалгах явцад сэжигтнүүдийг эрүүдэн шүүсэн асуудал нийгмийг бухимдуулав. Хоморгонд нь Хүний эрхийн Үндэсний Комисс (ХЭҮК, Комисс) хөөрхөн “балбууллаа.” Комиссийг үлгэр жишээ ажилладаг гэхгүй, гэвч эрүү шүүлт бол ХЭҮК байгуулагдснаасаа хойш онцгой анхаарч ажилласан, боломжийн дэвшил гаргасан асуудал гэдгийг мэргэжилтний хувьд би нотлоно. 2001 оноос хойш Комисс Монгол Улсад хүний эрхийн нөхцөл байдлын талаар УИХ-д 17 удаа илтгэл хүргүүлсэн, үүний 14 удаагийн илтгэлд эрүү шүүлтийн асуудлыг хөндсөн.
2018 оны байдлаар эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад шүүгч, прокурор, мөрдөгч, эрх бүхий албан тушаалтны хууль зөрчсөн ажиллагааны улмаас хохирсон 27 хүнийг төлөөлөн засгаас 2,776,200,674 төгрөгийн хохирол нэхэмжилж, 450,755,172 төгрөгийн нөхөн олговор олгуулсан байх юм.[1]
2006 онд эрүү шүүлтийн асуудлаар олон нийтийн оролцоотой, үндэсний хэмжээний хяналт шалгалт хийж, эл гэмт үйлдлийг таслан зогсоох талаар шуурхай арга хэмжээ авах хатуухан шаардлагыг УИХ-д тавьж байв. Засгийг “аймшиггүйгээр” шүүмжилснийхээ хариуд тухайн үеийн УИХ-ын дарга асан Ц.Нямдорж гуайгаас овоохон зэм хүртэж байсан, баримт нь сонин, телевизийн архиваас олдоно.
Комиссийн эрүү шүүлтийн талаарх ажил олон улсын анхааралд өртөж, туршлагыг нь харьцуулан судалсан докторын ажил Австралид нэгдүгээрт, дэлхийд эхний аравт эрэмбэлэгддэг Мельбурны хуулийн сургуульд хийгдсэн, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл ч бичигдсэн. Хамгийн чухал нь 2000 оны үед гэмт хэрэг илрүүлэх ердийн техник гэж тооцдог байсан эрүү шүүлтийг гэмт хэрэг болохыг, хүний ёсноос гадуур үйлдэл гэдгийг хуулийн байгууллагын ажилтнууд мэддэг болсон, хандлага өөрчлөгдсөн. Хууль батлах амархан, байгууллага байгуулах харьцангуй төвөг багатай, харин тогтсон хандлагыг өөрчлөх бол жинхэнэ ажил юм. Маргаангүй энэ ахиц дэвшил олон байгууллага, хүмүүсийн зүтгэлийн үр дүн, гэхдээ Комиссийн манлайллыг үгүйсгэх боломжгүй.
Энэ нийтлэлээр Комиссийн үйл ажиллагааг дүгнэж цэгнэх гэсэнгүй, харин тус байгууллагын бүрэн эрх, үйл ажиллагааг журамласан хуулийг сайжруулах талаар цөөн санаа хэлэхийг зорьлоо. Монгол Улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комиссийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудал ч яригдаж байна, санаа өгч юуны магад.[2]
Нийтлэлийг олон нийтэд зориулж бичсэн учраас онолын асуудлуудыг хялбаршуулснаа хэлэх хэрэгтэй. Мөн үгийн тоог хязгаарлахын тулд хамгийн чухал гэж үзсэн зарчмын нэг, тодорхой гурван асуудлыг л хөндлөө.
ХЭҮК-ийн тухай хуулийг сайжруулахын тулд хүний эрх гэдэг ойлголтыг томьёолохоос эхлэх ёстой. Хүн бүр хүний эрх зөрчигдсөн тухай ярьдаг, гэвч олон нийт төдийгүй, хуульчид ч хүний эрх гэж яг нарийндаа юу болохыг мэддэггүй.[3] Олон хүмүүсийн ярьж, ойлгодог шиг хүний эрх гэж хэн нэгний эрх ашигт нийцээгүй, тааламжгүй бүх нөхцөл байдал, тохиолдол биш л дээ. Хүний эдлэх эрхүүдийг Үндсэн хууль, олон улсын гэрээ, тодорхой хэдэн хуулиудад нэрлэсэн байдаг, тэдгээрт заагдаагүй нөхцлүүд бол хүний эрхийн асуудал биш. Нөгөө талаас, хүний эрхийн харилцаа төр, хувь хүний хооронд үүсдэг. Иргэд хоорондын юм уу, иргэн ба хуулийн этгээдийн хооронд үүсэх эрхийн харилцаа бол хууль зүйн сонгодог утгаараа хүний эрхийн асуудал биш юм. Тухайлбал, А Б-гийн амь насыг хохироосон нь эрүүгийн эрх зүйн асуудал, В, Г нарын өмч хөрөнгийн маргаан бол иргэний эрх зүйн асуудал, аль аль нь хүний эрхийн асуудал биш. Харин төрийн нэрийн өмнөөс үүрэг гүйцэтгэж байгаа этгээд А-г дур мэдэн баривчилж, цаазаар авсан нь хүний эрхийн асуудал, Б-гийн өмчийг төрийн байгууллага хуулиас гадуур, нөхөн төлбөргүйгээр дайчлан авсан нь өмчлөх эрхийн асуудал болно. Хүний эрхийн харилцаанд үүрэг хүлээгч үндсэн субъект нь төр л юм.
Онолын энэ чухал нюансийг дутуу ойлгосноороо манай хууль боловсруулагчид, хууль тогтоогчид хүнийг эрхийг хамгаалах тогтолцоогоо бантан болгосон. Тухайлбал, ХЭҮК-ийн тухай хуульд “…[хүний] эрх, эрх чөлөөг нь аж ахуйн нэгж, байгууллага, албан тушаалтан, хувь хүн зөрчсөн гэж үзвэл … Комисст гомдол гаргах эрхтэй” гэж заасан. Ийнхүү хувь хүн, байгууллага хүний эрхийн талаар төртэй ижил түвшинд, шууд үүрэг хүлээгч байхаар Комиссийн тухай хуульд заасан учраас хүний эрх, хууль зүйн бусад эрхүүдийн хооронд ялгаа үгүй болж, ХЭҮК хамаарахгүй асуудалгүй болсон юм. Ийм учраас ХЭҮК-ийн ажилтнууд эрүү, иргэн, гэр бүлийн эрх зүйгээр зөвлөгөө өгч, хөдөлмөрийн хяналтын улсын байцаагчтай зэрэгцэн аж ахуйн нэгжүүдэд шалгалт хийхэд хүрдэг. Нэгэнт хамаарахгүй асуудал байхгүй учраас “жинхэнэ” хамааралтай асуудлаа олж харахад хэцүү болж, ХЭҮК маань хэрэг дээрээ “шүдгүй бас нүдгүй арслан” болчихсон юм.[4] Зарчмын энэ асуудлыг Комиссийн хуульд тусгавал зохих хоёр дахь тодорхой асуудлын хүрээнд эргэж сөхье.
ХЭҮК-ийн тухай хуулийг сайжруулж, үйл ажиллагааг нь цэгцлэхэд анхаарах тодорхой гурван асуудлыг онцлоё.
Нэгдүгээрт, Комиссийн гишүүнийг томилох үйл явц нээлттэй болох шаардлагатай. Ямар ч байгууллага эцсийн дүндээ хүмүүс, Комиссийн гишүүн хэн байхаас Комисс хэрхэн ажиллах шууд хамааралтай. Одоогийн хуульд “хууль зүй, улс төрийн өндөр мэргэшилтэй, хүний эрхийн асуудлаар зохих мэдлэг, туршлагатай, ял шийтгэлгүй, Монгол Улсын гучин таван насанд хүрсэн иргэн”-ийг Ерөнхийлөгч, УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороо, Улсын дээд шүүхээс Комиссийн гишүүнд нэр дэвшүүлж, УИХ-аас томилохоор заасан. Харин Хууль зүй, дотоод хэргийн яам (ХЗДХЯ)-ны боловсруулсан нэмэлт өөрчлөлтийн төсөлд (цаашид энэ төслийг “одоогийн хувилбар” гэж нэрлэе[5]) Комиссийн гишүүнд нэр дэвшигчийг сонгон шалгаруулах тухай нийтэд зарлах, нэр мэдүүлсэн хүмүүсээс гурвыг нь УИХ-ын хууль зүйн байнгын хорооны Ажлын хэсэг сонгож, Байнгын хороогоор хэлэлцүүлэх, улмаар УИХ-ын нэгдсэн чуулганаас Комиссийн гишүүдийг томилохоор журамласан нь томилгооны үйл явцад оролцоог хангахад дэвшил болжээ.
Харин ХЗДХЯ-ны төсөлд Ажлын хэсэг ямар шалгуураар, хэрхэн нэр мэдүүлэгчдээс гурвыг нь сонгож, Байнгын хороонд мэдүүлэх асуудлыг журамлаагүй аж. Уг нь Ажлын хэсгийн болон Байнгын хорооны хэлэлцүүлэг, сонгон шалгаруулалт нээлттэй, ил тод явагдахаар хуульчилвал нэр дэвшигчдээс шилдэг нь Комиссийн гишүүнээр томилогдох нөхцлийг бүрдүүлнэ. Ялангуяа, энэ сонгон шалгаруулалтад Нийтийн сонсголын тухай хуульд заасан томилгооны сонсгол явуулахаар хуульчилвал том дэвшил болно л доо. Төрийн эрх мэдэл хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэн сахиж, хамгаалж буй байдалд хараат бус, мэргэжлийн хяналт тавьдаг, хүчгүйн өмнөөс хүчтэйн эсрэг дуугарах шаардлагатай болдог учраас ХЭҮК-ийн ажил бол зориг зүрх, итгэл үнэмшлийн ажил. Мэргэжил, ёс зүйн хувьд хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэгэн Комиссийн гишүүн байх нь ХЭҮК хараат бус, үр дүнтэй ажиллах дотоод баталгаа болох юм. Иймээс албан тушаал, авлига, ашиг сонирхлын хэрэг, зөрчилд холбогдож байгаагүй, зан төлөвийн хувьд ажил үүргээ зохих ёсоор явуулж чадах итгэл үнэмшлийг төрүүлэхүйц байх зэрэг нэмэлт шаардлагуудыг Комиссийн гишүүнд нэр дэвшигчид тавих нь тустай.
Хоёрдугаарт, ХЭҮК-ийн гомдол шийдвэрлэх ажиллагааг нарийвчлан зохицуулах шаардлагатай. Бусад улс орнуудын ижил төстэй байгууллагуудтай харьцуулахад Монгол Улсын ХЭҮК өргөн мандаттай (хамаарахгүй асуудалгүй гэж дээр хэлсэн дээ). Гэвч Комиссийн тухай хуулийн “Комиссийн гишүүн нь хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, шүүхийн шатанд байгаа болон хянан шийдвэрлэгдсэн эрүү, иргэний хэрэг, маргааны талаарх гомдлыг хүлээн авахгүй” гэсэн заалт тус байгууллагыг гомдлын талаар хамаарах асуудалгүй шахам болгодог юм.[6] Энэ заалтыг практикт хоёр янзаар тайлбарлаж, хэрэглэдэг. Нэг талаас үүнийг хэрэг, маргааны үндсэн асуудлын талаарх гомдлыг Комисс хүлээж авахыг хориглосон, тийм учраас хэргийг мөрдөх, шүүх ажиллагааны явцад хүний эрх зөрчигдсөн тухай гомдлыг хүлээн авч болно гэж ойлгодог бол, нөгөө талаас хуулийн байгууллагуудын хүрээнд шалгагдаж, шийдвэрлэгдэж байгаа бүх гомдлыг Комисс хүлээж авах ёсгүй гэж тайлбарлах нь бий. Шүүхийн хараат бус байдлыг хамгаалах, хууль зүйн асуудлуудыг шалгаж, шийдвэрлэх чиг үүрэгтэй байгууллагуудын үйл ажиллагаа давхцахаас сэргийлж Комиссийн тухай хуульд энэ заалтыг оруулсан байх. Зарчмын хувьд маш чухал зохицуулалт боловч томьёолол нь маш бүрхэг тул Комиссийн гомдол шийдвэрлэх ажиллагааны “чөдөр” болдог юм.[7] Одоогийн байдлаар Комисст ирүүлсэн нийт гомдлын 65 орчим хувь эрх бүхий байгууллагад шилжиж байна.
Энэ зохицуулалтыг харин хэрхэн сайжруулах хялбар жор байхгүй. Учир нь үүний тулд Монгол улсын эрх зүйн тогтолцоонд хүний эрхийн талаар үүрэг хүлээгч субъектийн асуудлыг тодорхойлох хэрэгтэй болно, хүний эрхийн асуудал нэг бүрээр эрх зөрчигдсөн тухай асуудлыг шалгаж тогтоох, сэргээх үйл явц, боломжийг үнэлэх хэрэгтэй болно. Гэр бүлийн хүчирхийлэл зэрэг тодорхой асуудлуудын хүрээнд төрийн хүний эрхийн үүргийн тухай онолд өөрчлөлт орж байна. Бизнесийн байгууллагууд хүний эрхийн талаар шууд үүрэг хүлээгч байж болох онолын гаргалгаа (human rights due diligence) олон улсын заншлын эрх зүйд бий эсэх талаар ч маргаан мэтгэлцээн өрнөж байгаа. Олон улсын эрх зүйд гарч буй энэ мэт чиг хандлагыг Монгол улсын эрх зүйн тогтолцоонд буулгах зохистой хувилбарыг боловсруулах ёстой.
Зарим хууль зүйн эрхүүд хүний эрхийн хийгээд эрүүгийн, хөдөлмөрийн зэрэг салбар эрх зүйн аль алинд нь хамааралтай учир тэдгээр асуудлын талаар аль байгууллага юуг хариуцах, байгууллагууд хэрхэн үр дүнтэй хамтран ажиллаж болохыг зураглах хэрэгтэй болно.[8] Мөн Жендэрийн тэгш байдлыг хангах тухай, Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн тухай, Хүүхдийн эрхийн тухай, Ахмад настны тухай зэрэг нийгмийн бүлгүүдийн эрхийн талаарх хуулиудын заримд нь Комисс үүрэг хүлээсэн, заримд нь огт хамаагүй.[9] Хүнд хандсан, хүний эрхийг баталгаажуулсан эдгээр хуулиудын философи, үзэл санааг нэг мөр болгож, энэ хүрээнд ХЭҮК-ийн үүргийг тодорхойлох хэрэгтэй юм. Чимхлүүр энэ ажлыг хийж байж л ХЭҮК төдийгүй хүний эрхийг хамгаалах Монгол Улсын тогтолцоо үр дүнтэй ажиллах боломжтой.
Гуравдугаарт, ХЭҮК-оос гардаг эрх зүйн актуудын шинж чанар, үр дагавар, хэрэгжилтийг хангах механизмыг тодорхой болгох шаардлагатай. Одоогийн хуулиар Комисс санал, зөвлөмж, шаардлага гэсэн гурван төрлийн эрх зүйн акт гаргадаг. Эдгээр эрх зүйн актыг ямар тохиолдолд, хэн (Комисс эсвэл Комиссийн гишүүн дангаараа) гаргах тухай хуулийн зохицуулалт бүдэг бадаг. ХЭҮК-ийн тухай хуулиар ерөнхийдөө хууль тогтоомж, бодлогыг сайжруулах талаар Комисс нэгдмэл байр сууриа тодорхойлж, санал гаргадаг гэж ойлгогдоно.[10] Гэвч уг хуулийн 18 дугаар зүйлийн 18.4-т “Комиссийн гишүүн нь хүний эрх, эрх чөлөөг хангахтай холбогдсон хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох тухай саналаа хууль санаачлах эрх бүхий албан тушаалтан, байгууллагад уламжилна” гэж заасан тул Комиссийн гишүүн дангаараа санал гаргах эрхтэй. Үүнээс үүдэлтэй Комисс нэгдмэл байгууллага уу, эсвэл өөрийн мандатын хүрээнд ажилладаг, бие даасан гишүүдтэй байгууллага уу гэсэн зарчмын асуудал ч хөндөгдөнө.[11] Саналын зэрэгцээ хууль тогтоомж, бодлогын асуудлаар Комисс зөвлөмж бас гаргадаг.[12] Эдгээр санал, зөвлөмжийг хүлээн авсан байгууллага, албан тушаалтан ямар арга хэмжээ авахыг журамласан зохицуулалт Комиссийн тухай болон хамааралт бусад хуульд байхгүй.
Хүний эрхийг хамгаалах мандатынхаа хүрээнд ХЭҮК шаардлага, зөвлөмж гаргадаг.[13] Хүний эрх зөрчигдөхөөс сэргийлж эсвэл зөрчигдсөн эрхийг сэргээхийн тулд гаргадаг учир эдгээр эрх зүйн актууд угтаа ХЭҮК-ийн “хазах шүд” юм. Комиссийн гишүүний шаардлагыг хүлээн авсан байгууллага, албан тушаалтан долоо хоногийн дотор, зөвлөмжийг хүлээн авсан бол гуч хоногийн дотор авсан арга хэмжээнийхээ тухай бичгээр хариу мэдэгдэх үүрэгтэй бөгөөд арга хэмжээ авахаас татгалзсан тохиолдолд Комисс шүүхэд хандаж, хэрэгжилтийг хангуулахаар хуульд заасан. Эдгээр заалтаас Комиссийн гишүүний шаардлага Төрийн хяналт шалгалтын тухай хуульд заасан улсын байцаагчийн “албан шаардлага” шиг эрх зүйн шууд үр дагавар үүсгэх, албадлагын хэрэгсэл биш,[14] Комиссийн гишүүний зөвлөмж ч бас “цэвэр” зөвлөмжийн шинжтэй эрх зүйн акт биш, заавал биелэгдэх шинж агуулж байгааг харж болно. Хүний эрхийг хамгаалах мандатынхаа хүрээнд гаргасан Комиссийн гишүүний зөвлөмж, бодлогыг асуудлаар гаргасан зөвлөмжийг хуульд ялгаж тодорхойлоогүй тул бодлогын зөвлөмжийн хэрэгжилтийг ч шүүхээр хангуулж болохоор ойлгогдоно. Энэ мэтээр Комиссоос гардаг эрх зүйн актын мөн чанар, үр дагаврыг тодорхой болгох шаардлагатай байгаа юм. ХЗДХЯ-ны боловсруулсан нэмэлт өөрчлөлтийн төсөл ч энэ талаар төдийлөн ахиц гаргаж чадаагүй байна лээ.
Комиссийн санал гаргах үйл явц, Комиссийн саналыг УИХ, Засгийн газар, яамдууд бусад төрийн байгууллагуудын түвшинд хэлэлцэж шийдвэрлэх, хариу мэдээлэх журмыг ХЭҮК-ийн болон хамааралт бусад хуульд тусгавал үр дүнтэй.[15] Комиссийн гишүүний зөвлөмж шүүхийн шийдвэрээр хэрэгжилтийг нь хангуулдаг, заримдаг хууль зүйн үр дагавартай захиргааны акт биш, зөвлөмжийг хүлээн авсан этгээдэд ёс зүйн үүрэг хүлээлгэдэг, “цэвэр” зөвлөмжийн шинжтэй байх нь зохимжтой болов уу. Харин зөвлөмжийн дагуу авсан арга хэмжээнийхээ талаар, эсвэл зөвлөмжийг биелүүлэх боломжгүй бол үндэслэлээ байгууллага, албан тушаалтан Комисст заавал мэдэгдэх үүрэг хүлээлгэвэл үр нөлөө нь сайжирна гэж үзэж байна. Ятган сэнхрүүлж, дэмжиж туслах нь заримдаа албадаж шаардахаас илүү үр дүнтэй байх нь бий. Хатуу, зөөлөн эдгээр арга хэрэгслийн аль алийг нь Комисс хэрэгжүүлдэг байвал зохимжтой.
Харин хүний эрхийн зөрчлийг таслан зогсоох зорилгоор гаргадаг Комиссийн гишүүний шаардлага Төрийн хяналт шалгалтын хуульд заасан мэргэжлийн хяналтын улсын байцаагчийн албан шаардлагатай ижил эрх зүйн үр дагавартай, албадлагын төстэй арга хэрэгслээр дэмжигдсэн байвал зохино.[16] Энэ практик хүний эрхийн салбарт хэдийн нэвтэрсэн л дээ. Тухайлбал, Хүүхдийн эрхийн тухай хуулиар хүүхэд, гэр бүлийн хөгжлийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн хүүхдийн эрхийн улсын ерөнхий байцаагчийн эрх эдлэх, хүүхдийн эрх, хамгааллын чиглэлээр мэргэшиж, сургалтад хамрагдсан ажилтанд улсын байцаагчийн эрх олгохоор заасан. Өөрөөр хэлбэл, одоо мөрдөгдөж байгаа хуулиудын хүрээнд хүүхдийн эрхийн асуудлаар ХЭҮК-т хандсанаас хүүхдийн эрхийн байцаагчид хандах нь албадлагын арга хэмжээ илүү шуурхай авахуулахаар байгаа юм.
Эцэст нь Комиссийн гишүүний шаардлагын хууль ёсны байдлыг Захиргааны хэргийн шүүх хянах зохицуулалт байх нь Комисс мэргэжлийн, хариуцлагатай байдлыг баталгаажуулахад чухал ач холбогдолтой. Хянагчийг бас хянах ёстой билээ.
[1] Комисс 2006-2018 онд Иргэний хуульд заасны дагуу олон улсын гэрээгээр баталгаажуулсан зөрчигдсөн эрхийг сэргээлгэх, эдийн болон эдийн бус гэм хорын хохирлыг арилгуулах, буруутай этгээдээр нөхөн төлүүлэхээр 38 иргэнийг төлөөлөн нийт 3,416,469,295 төгрөгийн нэхэмжлэлийг шүүхэд гаргажээ. Үүнээс эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад шүүгч, прокурор, мөрдөгч, эрх бүхий албан тушаалтны хууль зөрчсөн ажиллагааны улмаас иргэдэд учруулсан хохирлыг төрөөр нөхөн төлүүлэхээр 27 иргэнийг төлөөлж нийт 2,776,200,674 төгрөгийн нэхэмжлэлийг гаргасан бөгөөд шүүхээс 450,755,172 төгрөгийг Засгийн газрын нөөц сангаас гаргуулж, нэр бүхий иргэдэд олгуулахаар тус тус шийдвэрлэжээ. ХЭҮК-ийн Хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 17 дахь илтгэлээс дэлгэрүүлж үзнэ үү.
[2] Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссийн тухай хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, ХЭҮК, иргэний нийгмийн байгууллагууд боловсруулсан бөгөөд энэхүү нийтлэлийг бичих хүрээнд эдгээр гурван хувилбартай танилцсан.
[3] Хүний эрх, үндсэн эрх, иргэний эрх, хууль ёсны эрх, салшгүй эрх, дархан эрх зэрэг олон төрлийн “эрх”-үүдийн хууль зүйн ялгааг дараагийн нийтлэлд тайлбарлах болно.
[4] Хүний эрхийн үндэсний байгууллагууд (ХЭҮБ; хүний эрхийг хамгаалах, дэмжих чиглэлээр төрөөс хараат бус ажилладаг байгууллагуудын нийтлэг нэр. Ийм байгууллагууд дотроо Омбудсман, Комисс зэрэг янз бүрийн хэлбэртэй, нэршилтэй) ихэвчлэн сургалт, соён гэгээрлийн ажил явуулах, судалгаа хийж, хууль тогтоомж, бодлогыг сайжруулах талаар зөвлөх зэрэг “зөөлөн хүч” (soft power)-ний үйл ажиллагаа явуулдаг учир судлаачид, мэргэжилтнүүд “шүдгүй арслан” гэж зүйрлэдэг. Зарим ХЭҮБ-ууд хүний эрх зөрчигдсөн тухай хувь хүмүүсийн гомдлыг хүлээн авч шийдвэрлэх бүрэн эрхгүй байдаг.
[5] Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны боловсруулсан ХЭҮК-ийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төсөлтэй 2019 оны 3 дугаар сард танилцсан. Энэ хувилбарт дүгнэлт хийсэн болно.
[6] Одоогийн хувилбарт энэ заалт зарчмын хувьд хэвээрээ байна лээ. Тухайлбал, уг төслийн 22 дугаар зүйлийн 22(2) дахь хэсэгт “Комисс мөрдөн шалгах ажиллагаа, шүүхийн шатанд байгаа болон хянан, шийдвэрлэгдсэн эрүү, иргэн, захиргаа, зөрчлийн хэрэг, маргааны талаарх гомдол, мэдээллийг хүлээн авахгүй” гэж заажээ.
[7] Энэ заалтын бүрхэг томьёолол нэг талаас хүний эрхийг хууль зүйн бусад эрхтэй хольж, ялгаа заагийг тогтоогүйгээс үүдэлтэй.
[8] Тухайлбал, Үндсэн хуулиар баталгаажуулсан хөдөлмөрийн аятай нөхцлөөр хангуулах, цалин хөлс авах, амрах, өөрийгөө өмгөөлөх, хууль зүйн туслалцаа авах, өөрийн болон гэр бүлийнхээ гишүүдийн эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх зэрэг эрхүүдийг хөдөлмөрийн, эрүүгийн эрх зүйгээр мөн хамгаалдаг.
[9] Философи, үзэл санааны хувьд эдгээр хуулиуд хүний эрхийн, ялгаварлан гадуурхалтыг хориглосон, халамжийн болон холимог шинжтэй. Эдгээр чиг хандлагууд хүнийг, хүн-нийгэм-төрийн харилцааны асуудлаар өөр, өөр ойлголтуудад үндэслэдэг. Жишээлбэл, халамжийн шинжтэй хуулиуд хүнийг өгөөмөр төрийн хайр хишгийг хүртэгч объект гэж үздэг байхад хүний эрхийн шинжтэй хуулиуд хүнийг хүний бүх эрх, эрх чөлөөний субъект тул хүнийг хүн ёсоор амьдрах нөхцөл байдлыг хангах нь төрийн хийх ёстой ердийн ажил, энэрэнгүй, өгөөмөр үйлс биш гэж үздэг.
[10] Тухайлбал, ХЭҮК-ийн тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.1 дүгээрт Комиссийн бүрэн эрхийг заахдаа санал гаргах эрхэд онцгой ач холбогдол өгсөн.
[11] ХЭҮК-ийн тухай хуулийн 3 дугаар зүйлийн 3.2 дугаарт “Комисс нь гурван гишүүнээс бүрдэнэ” гэж заасан тул Комиссийг нэгдсэн байр суурь илэрхийлдэг, нэгдмэл удирдлагатай байгууллага гэж үздэг. Гэвч хуулиар Комиссийн бүрэн эрхийн (13 дугаар зүйл) зэрэгцээ Комиссийн гишүүн дангаараа хэрэгжүүлэх бүрэн эрх (16, 17, 18 дугаар зүйлүүд)-ийг мөн тодорхойлсон.
[12] Хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.2-т “хууль тогтоомж, захиргааны шийдвэр хүний эрхийн үндсэн зарчимд нийцэж байгаа эсэх талаар зөвлөмж, санал гаргах” гэж заасан.
[13] ХЭҮБ-ууд хүний эрхийг дэмжих, хамгаалах гэсэн үндсэн хоёр чиг үүрэгтэй. Дэмжих чиг үүргийнхээ хүрээнд хүний эрхийн сургалт сурталчилгаа явуулах, хууль тогтоомж, бодлогыг хүний эрхийн зарчимд нийцүүлэх, хүний эрхийн хэрэгжилтэд хяналт тавих үйл ажиллагаа явуулдаг бол хүний эрхийг хамгаалах мандатынхаа хүрээнд хүний эрх зөрчигдсөн талаарх хувь хүмүүсийн гомдлыг шалгаж, шийдвэрлэх, хүний эрхийн зөрчлийг таслан зогсоох үйл ажиллагаа явуулдаг.
[14] Хүний эрх зөрчигдсөн асуудлыг шалгахдаа Комиссийн гишүүн мэргэжлийн хяналтын улсын байцаагч шиг өргөн хүрээтэй, зөрчлийг нэн даруй таслан зогсоох бүрэн эрх хэрэгжүүлдэггүй.
[15] Тухайлбал, хууль тогтоомж, бодлогыг хүний эрхийн зарчимд нийцүүлэх талаарх Комиссийн саналыг хэлэлцэх, шийдвэрлэх горимыг ХЭҮК-ийн тухай хуулиас гадна Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы дэгийн тухай, Хууль тогтоомжийн тухай зэрэг хуулиудад тусгаж болно.
[16] Төрийн хяналт шалгалтын тухай хуулийн 10 дугаар зүйлийн 10.9 дүгээрт заасан мэргэжлийн хяналтын улсын байцаагчийн, 10 дугаар зүйлийн 10.12 дугаарт заасан улсын ерөнхий болон ахлах байцаагчийн бүрэн эрхтэй төсөөтэй бүрэн эрхийг Комиссийн гишүүнд олгож болно.
Олон улсын эрх зүйч (PhD), Австралийн Үндэсний Их Сургуулийн зочин судлаач Г.Нарантуяа
2019 оны 5-р сар