Шинэ зуун гарснаар боловсролын салбар дэлхий даяар шүүмжлэлд ихээхэн өртөх болов. XXI зууны хөгжлийн хурдыг боловсролын тогтолцоо гүйцэхгүй байна гэх. Мэдээллийн технологи, мэдлэгийн үйлдвэрлэлд “боловсролын тогтолцоо”-г зохицуулахыг улс орон бүр хичээж байна.
Монгол хэлний товч тайлбар (Я.Цэвэл) тольд “боловсрол” нь “боловсрохын нэр” буюу “боловсросны үр дүн” гэжээ. Мөн суралцахуйн тухай орчин цагийн онолд боловсролын үр дүнг мэдлэг+чадвар+хандлага=чадамж гэж томьёолон, “мэдлэг дамждаггүй, бүтээгддэг” гэж үзэж байна.
ЮНЕСКО-ийн Инчеоны тунхаглалд “Чанартай боловсрол нь бүтээмж болон мэдлэгийг дэмжин хөгжүүлж, бичиг үсэг, математикт суралцахтай ижил задлан шинжилгээ хийх, асуудал шийдвэрлэх, танин мэдэхүйн, хувь хүний хөгжил, харилцааны чадваруудыг хөгжүүлдэг” гэдгийг онцлон тэмдэглэжээ.
БОЛОВСРОЛЫН ЗҮРХ
Хөтөлбөр бол боловсролын зүрх гэдэг. Учир нь хөтөлбөр бол зорилго, бодит үйлдлийн нэгдэл. Сургалтын агуулга бол хөтөлбөрийн бүрэлдэхүүний зөвхөн нэг хэсэг. Багш, хөтөлбөрийн мэргэжилтнүүд, олон нийт сайн сургууль бий болгох, хөгжүүлэх тухай ярихад ХӨТӨЛБӨР-ийг орхигдуулан зөвхөн агуулга, байшин барилга, цалин, мөнгө ярихаас хэтэрдэггүй. Энэ хандлага нь боловсролын хөгжилд ихээхэн саад болдог.
Хичээлийн төлөвлөгөө, сэдвүүдийн жагсаалтад ач холбогдол өгөхөөс илүү хөтөлбөр нь үзэл баримтлал, ёс суртахууны мөн чанартай, бие даасан тогтолцоо бүхий үйл ажиллагаа гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх нь чухал.
Хөтөлбөр нь хичээлүүдийн жагсаалт гэдэг ойлголтоос багш, боловсролд оролцогч талууд аль болох эрт салж чадвал сургалтын чанарт жинхэнэ утгаараа ахиц гарна. Зарим хүн хөтөлбөрийг эзэн биегүй сэдвүүдийн жагсаалт болгож хүрэх үр дүн, зорилгыг хүмүүнлэг байдлаас нь салгаж хардаг. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд сургуулийн соёл, хэрэгжилтийн менежмент, санхүү, хүний нөөцийн хөгжил онцгой нөлөөтэй.
Италийн эрдэмтэн Вильфредо Парето гүйцэтгэлийн 20 хувь нь, үр дүнгийнх нь 80 хувийг шийддэг болохыг тодорхойлжээ. Энэхүү 80:20-ийн зарчмыг нийгмийн олон салбарт ашигладаг. Энэ 20 хувьд хүсэл зорилго, хандлага, арга барил багтана. Тийм учраас сургалтын цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх 20 хувь нь үр дүнг шийдэх “хүүхэд бүрийн авьяас давуу талыг илрүүлэн таньж, сурах арга хэлбэрийг онцлогт нь тохируулан, хүүхэд бүр бодож, сэтгэж, бүтээх давтагдашгүй ертөнц” гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн хандлага, соёл сургууль, багшийн үйл ажиллагааны мөн чанар болох учиртай.
2016 оноос хойш ирсэн боловсролын дөрөв дэх сайд “цөм хөтөлбөр зөв, буруу” гэж ярихын оронд багш нарыг чадавхжуулах, арга зүйн зөвлөмж өгөх, туршлага хуваалцах, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх үндсэн ажилдаа анхаараасай билээ.
ХҮҮХЭД БҮР ХӨГЖИХ НЬ…
Даалгавар гүйцэтгэх хэдэн минут өгч, хугацаандаа хийж чадсан цөөн хүүхдийг гар өргүүлж шалгадаг, багш самбарт бичиж хүүхдүүд хуулдаг танил дүр төрх. Энэ танил дүр төрхийг өөрчлөхийн тулд сургууль, багш бүр хичээлийн бэлтгэл, зохион байгуулалт, арга зүй, орчин, хэрэглэгдэхүүнээ хэрхэн хөгжүүлсэн үр дүн, туршлагаа хуваалцах зорилготойгоор 2015, 2016 онд зохион байгуулсан “Сайн хичээл, үйл ажиллагаа”-ны улсын зөвлөгөөнд нийт 23,885 багш баг болж 13,721 хичээл, 1,547 сайн туршлагаа түгээн дэлгэрүүлсэн байдаг. Энэ үед цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн талаар багш, сурагчид ийнхүү өгүүлж байв.
БЗД-ийн 33-р сургуулийн 9в ангийн сурагч М.Тэнгис: ”Бичсэн юмыг хуулж бичээд л, тэгээд өгсөн гэрийн даалгаврыг нь хийгээд л, өгсөн юмыг нь л бид суралцдаг байсан. Цээжлэх л үүргийг гүйцэтгэдэг байсан, харин цөм хөтөлбөр хэрэгжсэнээр хүүхдүүд өөрсдөө судлаж, эрж хайж, боловсруулж, харин багш чиглүүлэх үүргийг гүйцэтгэдэг болсон. Бид нар тэр хичээлийг сурахын төлөө номын санд сууж ном эргүүлнэ, интернетээс хайна, их олон чиглэлээр эрэл хайгуул хийдэг болсон учраас хичээлүүд маань толгойнд илүү тогтож өөрийн болохоос гадна эрэл хайгуул хийж олон зүйлд суралцах боломж бүрдсэн”
Төв аймгийн 4-р сургуулийн багш Д.Хунтогос: “Багш хүн өөрөө өөрөөсөө эхлээд өөрчлөгдөж хөгжих ёстой. Хүүхдийг бусад хүүхэдтэй биш, тухайн сурагчийг өөртэй нь л харьцуулах болсон”
ЧД-ийн 23-р сургуулийн бага ангийн багш С.Болормаа: “Багш бид хүүхдээ сонсдог болсон. Энэ бол цөм хөтөлбөр хэрэгжсэний хамгийн том өөрчлөлт. Бид нар хүүхдүүдийг дуугүй байж бай, ингэх ёстой, тэгэх ёстой гэж заадаг байсан бол хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх зорилго тавьснаар хүүхдүүдийг сонсдог, багш чиглүүлдэг болсон”
БГД-ийн 28-р сургуулийн химийн багш Д.Лхамноржин: ”Химийн хичээлийг хүүхдүүд зөвхөн сонсоод өнгөрдөг байсан бол цөм хөтөлбөр хэрэгжсэнээр хүүхдүүд өөрсдөө оролцоод, өөрсдөө туршиж үзээд хийж байгаа нь илүү үр дүнтэй болж байна”
Хүүхдийн дуртай, сэтгэл догдлон хийсэн, сурсан зүйлс нь дургүй, цээжээр тогтоосон зүйлсээс илүү мэдлэг, чадвар, хандлага болж өөрт нь үлддэг. Хүүхдийн эерэг сэтгэл хөдлөл, оролцоо, туршлага нь мэдрэлийн эсүүд хоорондоо холбогдож, хүүхдийн тархи хөгжихөд асар их нөлөө үзүүлдгийг судалгааны үр дүнгүүд нотолсон байдаг. Гэтэл цалин нэмүүлэх жагсаал, цуглаан хийхээс өөр аргагүйд хүрсэн, тогтворгүй, олон дахин солигдсон сайд бүрийн дураараа ярих чиглэлийг сонссон багш нарын сэтгэл зүй, хандлага нь хичээл, хүүхдийн суралцах үйлд хэрхэн нөлөөлөх бол… Мэргэжлийн манлайлал орхигдсон, ёс суртахуунгүй байдлын үр дагавар, бурууг хөтөлбөр, багш нарт тохох хэрэггүй.
Нийт хүүхэд гэдэг ойлголтоос ХҮҮХЭД БҮР гэсэн зарчмыг баримтлан багш зааж, сурагч дагадаг уламжлалт хэлбэрийг халах нь цаг хугацаа, хичээл зүтгэл шаардах хэдий ч өөр сонголт байхгүй. Бусдаас ялгарах чадвараа хөгжүүлж, хүсэл сонирхлоо олсноор хүүхэд бүр өөртөө итгэх итгэл, суралцах хүсэл эрмэлзэлтэй болж хөгжинө.
ЦӨМ ХӨТӨЛБӨР
Цөм хөтөлбөрийн үзэл санаа болсон хүүхэд бүрийн авьяас давуу талыг илрүүлэн таньж, сурах арга хэлбэрийг онцлогт нь тохируулан хөгжүүлэх нь хурдтай өөрчлөгдөж буй өнөө цаг үе, ирээдүйд зохицон амьдрах чадвартай иргэдийг хөгжүүлэх үндсэн хүчин зүйл.
Хүүхэд нэг бүрийг хөгжүүлэх цөм хөтөлбөрийн тухайд доктор, профессор Ц.Дэмбэрэл (IQ) ”Бүх хүүхдийг ижилхэн аргаар сургаж, ижилхэн шалгаж, ижилхэн хандахад биднийг сургасан. Гэтэл ижилхэн хүүхэд гэж хаана ч үгүй байжээ. Ижил хандана гэдэг нь эцэстээ манай улсын хүн ардын ихэнх нь өөрийнхөөрөө биш, бусдаас хэт хараат, шийдвэргүй хүмүүс болсон. Харин “өнөөдөр боловсрол бүх шатандаа ЧАДАМЖ руу чиглэж эхэлсэн нь багш бидний 20 жилийн хүсэл, зүтгэлийн биелэл юм” гэж хэлжээ.
Боловсролын хүрээлэнгээс 2016 оны 1-6 сар хүртэлх хугацаанд аймаг, нийслэлийн лаборатори ба лаборатори бус (лаб., лаб. бус) 37 сургуулийн 3 ба 7 дугаар ангийн 807 багшаас мэдээлэл цуглуулсан судалгааны үр дүнд шинжилгээ хийсэн. Нийт судалгаанд оролцсон багш нарын “70 гаруй хувь нь цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга зүйн зарчмыг ойлгодог… лаб. сургуулийн багш нарын 78-аас дээш хувь, лаб. бус сургуулийн багш нарын 2/3 нь “цөм хөтөлбөр хэрэгжсэнээр сурагчдын идэвх сайжирч байна” гэж үзжээ. Нийт багш нарын 90% нь “цөм хөтөлбөр нь олон шинэлэг санаа агуулсан” гэдэгтэй санал нэгдсэн. Судалгаанд оролцсон 4 багш тутмын 3 нь “цөм хөтөлбөрийн судлагдахууны зорилго, зорилтуудыг ойлгодог” гэсэн байна. Сургууль бүр хүрэх үр дүнгээ баримжаалан боломж, давуу тал, орон нутгийн онцлог дээр суурилан сургуулийн хөтөлбөрөө боловсруулан хэрэгжүүлэх эрхийг олгох нь цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зорилго, зарчим байсан ба энэ нь амжилттай хэрэгжиж байсныг дээрх судалгаа нотолжээ.
Боловсрол бол насан туршийн амьдралын чанарын баталгаа болж өөрөө туршин хийж, хэрэглэдэг, ур чадвар эзэмших үйл явц гэдгийг ойлгох нь чухал. Сургууль бүрийн сургалтын хөтөлбөрөө боловсруулах үйл явц нь багш, сурагчдын туршлага дээр суурилсан хамтын бүтээл, шийдвэр, үзэл санаа болсноор хүүхэр бүр амжилттай хөгжинө.
Боловсролын хөгжлийн үндсэн хөшүүрэг нь сургууль, багшийн бие даасан байдал, үндэсний цөм хөтөлбөрт суурилан сургуулийн хөтөлбөрөө боловсруулан, хэрэгжүүлэх юм. Үүний тулд төр болон сургуулийн захирал, менежер, багш нар хүүхэд бүрийн оролцоог хангасан, багштайгаа хамтарч мэдлэг, чадвар, хандлагаа хөгжүүлэх, найзтайгаа хамтран суралцах боломж, нөхцлийг бүрдүүлэхэд онцгой анхаарах учиртай.
2019 оны 3-р сар
Баавгайн Насанбаяр Ph.D /Боловсрол судлал/