Эдийн засагч Д.Жаргалсайхантай ярилцлаа.
-Стратегийн ач холбогдол бүхий аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль батлагдлаа. Та энэ хуулийг хангалттай сайн болж чадсан гэж үзэж байгаа юу?
-Гадаадын хөрөнгө оруулалт дотроос гадаадын төрийн өмчийн компаниудыг оролцохыг хязгаарласан. Энэ нь бол зөв болсон. Ер нь бол хуулиндаа “Уул уурхай, хэвлэл мэдээлэл-харилцаа холбоо, банк, санхүүгийн байгууллагуудыг стратегийн салбар гэж үзээд энэ салбар дахь дотоодын компанийн хувьцааны 49 хүртэлх хувийг гадаадын компани эзэмшихээр болбол Засгийн газраас зөвшөөрөл авна” гэж байгаа. Дараа нь “Гадаадын компанийн эзэмшил 49 хувиас хэтрэх, хөрөнгө оруулалт нь 100 тэрбум төгрөгөөс давбал Засгийн газар асуудлыг их хурлаар шийдвэрлүүлнэ” гэнэ. Үндсэндээ гадаадын хөрөнгө оруулалтыг Монголд оруулж ирэхэд тусад нь зөвшөөрөл авдаг л болж байна. Тодорхой хэмжээ, хязгааргүй. Ямар үед зөвшөөрөл өгөх юм, ямар үед өгөхгүй байх юм гэж зааж өгөөгүй. Тэгэхээр ерөнхийдөө гадаадын хөрөнгө оруулалтыг энэ салбаруудад багасгана, хязгаар тогтооно гэсэн бодлого. Аливаа улс орон гадаадын хөрөнгө оруулалтыг оруулж байж хөгждөг. Өнөөдөр манайхан гадаадынхан эзэмшчихлээ, булаагаад авчихлаа гээд байгаа. Гэтэл үүний цаана бид өөрсдөө хууль журмаа сахиулж, мөрдөхгүй байгаа, хууль журмыг сахиулдаг төрийн байгууллагын хүмүүс нь өөрсдөө бизнестэй, тэр нь голдуу гадаадын хүнтэй хамтарсан учраас түүндээ хууль журмыг сахиулж чаддаггүй, сахиулах сонирхолгүй байдаг.Ийм байдлаас болоод гадаадын хөрөнгө оруулалт бүхэн хууль журам зөрчдөг гэсэн ойлголтыг ард түмэнд бий болгочихлоо. Болохгүй ч юм байгаа, гэхдээ болохгүй байвал тэгнэ, ингэнэ гэсэн зүйл заалт манай хууль журамд байдаг ч түүнийгээ сахиулж чаддаггүй. Энэ талыг нь тооцохгүйгээр гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зөвшөөрөл өгөх нэрийн дор хязгаарлаж байгаа нь арай эртэдсэн хэрэг. Энэ салбарууд бүгдээрээ өрсөлдөх чадвартай болж чадаагүй. Дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөх чадвартай болохын тулд бидэнд хөрөнгө оруулалтаас гадна технологи, менежментийн ноу хау хэрэгтэй. Энэ бүгдийг өөрсдөө худалдаад авч дийлэхгүй. Харин тэд тухайн компанитайгаа цуг ороод ирдэг. Монгол Улсын мөнгөн хөрөнгө нь бага байна. Гаднаас орж ирж байгаа мөнгөн хөрөнгө дотоодын эргэлтэнд орж байгаа. Манай дотоодын хөрөнгөтнүүдээс гадна гадны мөнгө нэмэгдэж байна гэсэн үг. Харин тэд гараад явбал дотоодын том компаниудаас бүгд хамаарна гэсэн үг. Энэ нь ирээдүйд их олон шинэ бизнес гарахыг зогсоож байгаа хэрэг. Гуравдагч хөршийн бизнес юуны өмнө багассанаар Монголын бизнесийн орчин, нөхцөл илүү сайжирна гэж бодохгүй байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг гаргах амархан татахад хэцүү. Би өөрөө Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын дарга байсан, олон жил манайд хөрөнгө оруулаач ээ гэж явсан, тэр ямар их хэцүү, яаж нүүр улайдгийг мэдэхгүй байгаа юм. Тэгээд оруулж ирсэний дараа цөөхөн “үндэсний баатруудын” гараар ийм хууль гарчихлаа.
-Уг нь анхандаа төрийн өмчийн компанийн оролцоог л хязгаарлах асуудал яригдаж байсан шүү дээ?
-Гадаадын төрийн өмчийн компаниудыг хязгаарлах нь зүйтэй, тийм ч учраас би “South gobi sands” компанийн 60 гаруй хувийг хятадын төрийн өмчийн компани авах гэж байна, үүнийг хязгаарласан хууль яаралтай гаргаач ээ гэсэн шүү дээ. Гэтэл хоёр жил хадгалсан гэх хуулийн төслөө батлуулж гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж эхэлллээ. Яг сонгуулийн өмнөхөн шүү. Ганц өгүүлбэр батлахын оронд ийм хууль гаргаж ирснийг сонгуулийн компани л гэж бодож байна. Ялангуяа энэ хуулийг санаачлагч нь Монгол Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаад харилцаа хариуцсан сайд нь өөрөө байгаад би их харамсч байна. Энэ бүхнийг засч, залруулах цаг ирнэ. Яагаад гэвэл Монгол Улсад төрийн засаглал үргэлж ийм муу, нууц, байгаад байхгүй шүү дээ. Бид энэ үед засахгүй юм бол дараагийн үе өөрчилнө. Ил тод болно, дарга нар нь хувийн бизнесээ хийхээ болино.
-Яг саяын хэлсэн шүүмжлэлтэй холбоотойгоор ийм хууль гаргах хэрэггүй гэж хэлэх гишүүд нэлээд олон байсан. Та үүнтэй санал нийлэх үү?
-Тийм. Яг энэ хэлбэрээр гаргах шаардлагагүй байсан. Бид харин “Гадаадын ямар ч хөрөнгө оруулалтыг хэрэгтэй гэж үзвэл ямар ч үед Монгол Улсын Гадаадын хөрөнгө оруулалтын зөвлөлөөр тус бүрээр нь хэлэлцэнэ” гэсэн ганц өгүүлбэр оруулчихад л болох байсан. Ер нь тэгээд хэтэрхий хурдан, улс төрчийн сонгуулийн зорилготой хийсэн хууль хэзээ ч үр дүнгээ өгдөггүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хариуцсан байгууллагууд яагаад дуугүй байгааг нь ойлгомжгүй.
-УИХ, Засгийн газраас зөвшөөрөл авна гэдэг нь Засгийн газар авлига авах асуудлаа л хуулиар баталгаажүүллаа гэж харж байгаа хүмүүс олон байсан?
-Монголын нийтийн засаглал их муу байгаа. Авлигал бүх төрийн байгууллагуудын бүх хананд ургасан байна. Засах гэж ярьдаг ч өөрчлөгдөхгүй байна. Улаанбаатар хотын газрыг хар, энэ олон лицензийг хар. 21 аймгийн 11 аймгийнх нь Засаг дарга шоронд ороход бэлэн болчихсон байгааг юу гэж үзэх вэ. Энэ бүхэн чинь засаглалын чанарыг харуулж байна. Үүнийгээ янзалж, шийдэж чадахгүй мөртлөө дуугарах эрхгүй болохоор нь гадаадынхан гээд хоморголон хавтгайруулж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэдгийн цаана би юуны өмнө гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг хэлээд байна. Яагаад гэвэл манай хоёр хөрш нүүгээд явчихгүй учир ямар ч байсан үлдэнэ. Харин зөвхөн тэр хоёр л үлдэх нь бидний хувьд учир дутагдалтай. Энэ хоёр орон бол өөрсдөө технологи үйлдвэрлэдэг орон биш. Энэ хоёр орны засаглал бид сурахаар сайн биш. Монголын залуучууд аль хэлийг сурч байна? Англи хэл. Ямар оронд явж суралцахыг мөрөөдөж байна? Гуравдагч хөршийн орнууд. Энэ улс оронд байгаа өнгөтэй, өөдтэй бүхнийг чинь гуравдагч хөршөөс, тэдний хөрөнгө оруулалтыг дагаж ирсэн. Түүнээс бид очоод худалдаад авчихаагүй. Бид очоод сургуулийн зардлаа ч төлж чадахгүй байгаа. Тэгвэл яагаад бодит байдал, хэрэгцээгээ үгүйсгэж байгаа юм. Засгийн газраас зөвшөөрөл авна гээд л нэг их амархан, ил тод, цэвэрхэн зөвшөөрөл өгчихдөг юм шиг л худлаа яриад байх юм.
-Ерөнхийдөө яг хууль санаачлагчид бол харин ч бүр дахиж хоёр гурван салбарыг оруулах ёстой байсан. Тэгээгүй болохоор хууль маань өөрөө “шүдгүй арслан” л болчихлоо гэж байна л ээ?
-Яах вэ, үүнийг аль өнцгөөс нь харахаас л болно. Мэдээж энэ хуулийг санаачилсан хүмүүс илүү олон салбар оруулж, илүү олон хязгаар тогтоохыг хичээсэн. Гэхдээ зарчмын асуудал бол Монгол Улсыг хөгжүүлэхэд гадаадын хөрөнгө хэрэгтэй, учир дотоодын хөрөнгө хангалтгүй, бидний хөрөнгө маань газар доороо байна. Түүнийг гаргаж ирээд борлуулж, орлогоороо сэргээгддэг, эрдэм соёлын хөрөнгө болгохын тулд би дэнд цаг хугацаа, мэдлэг чадвар, маш их хөрөнгө хэрэгтэй. Энэ бүхнийг бид гадаадын, гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтуудаас авна.
-Гадаадын компаниуд ер нь юу гэж үзэж байгаа бол. Гадаадын хэвлэлүүдээр бас нэлээд олон зүйл бичигдэж байх шиг байна?
-Монгол Улс гадаадын хөрөнгө оруулалтдаа хязгаар тавьж байна, тодорхой тагтай болгож байна гээд бичсэн л байна лээ. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжинэ барина гээд л үе үеийн дарга нар чинь дэлхийгээр нэг ярьж, зарлаж ирсэн. Одоо нэг нь баригдсан, нөгөөх нь сулласан хоёр Ерөнхийлөгч ч бүх үеийн Ерөнхий сайд нар, сайд, дарга нар тэгж амлаад олон жил давхисан юм шүү дээ. Тэгэхээр хэлсэн амнаасаа буцсан л асуудал болж байна. Хоёр хөршөөсөө гадна бид 100-гаад орноор явж, ярьсан. Тэгээд бид өөрсдийнхөө хууль, журмыг сахиулж чадахгүй, хуулийнхаа цоорхойг бөглөж чадахгүй явсаар ирсэн. 49 хувийг эзэмшсэн гадаадын компани том хөрөнгө олж ирж чадахгүй. Компаний гол шийдвэрийг тэр гаргаж чадахгүй юм чинь. Шийдвэрийг монголын тал нь гаргана. Өнөөдөр монголын хэдэн компани олон улсын төвшинд гарсан билээ. Тэгэхээр хэдхэн компанид монополь эрх олгочихож байгаа л гэсэн үг. Ер нь аливаа нэг салбар өрсөлдөөнтэй байхын тулд тэнд гадаад, дотоодын бүх компаниуд л байх хэрэгтэй.
-Хувийн хэвшлийн компаниуд хөрөнгө оруулна гэж авчихаад дараа нь ашиггүй байна гээд өөр нэг компанид зарчихаад яваад өгдөг, ингэж болохгүй гэсэн асуудлыг бас ярьдаг?
-Компани бүртгүүлэх, зарах, авах зарах энэ тэр бол байдаг л зүйл, адилхан л бараа шүү дээ. Төрийн өмчийх л биш бол зах зээлийн дүрмээр явдаг. Тэр нь бүртгэгдээд л, татврыг нь аваад л болно. Ашиггүй бол тэгээд бариад байхгүй, зарах эсвэл татан буулгаж л таарна. Гэхдээ өөрийнхөө мөнгийг бариад орж ирж байгаа гадаадын хүмүүс тийм ашиггүй бизнес рүү бараг л орж ирэхгүй дээ. Тэгэхээр 10 компани орлоо гэхэд ес нь лав алдагдалтай зүйл хийхгүй. Ганц нэг асуудал гарна л даа. Ер нь бол хөгжилд хэрэгтэй мөнгийг бид өөрсдөө зээлж олж ирэхийн оронд мөнгөтэй хүн нь бариад орж ирж байна гэдэг бол наад зах нь бид өргүй үлдэж байгаа хэрэг. Ашигтай, ашиггүй хоёрыгоо жигнэж байж дүн гаргах хэрэгтэй. Гэтэл ашгаа тооцохгүйгээр ашиггүй шийдвэр гаргаад байна. Энэ нь ойрын бодолтой, хувийн эрх ашгаа бодсон, сонгуулийн шинж чанартай гэж шийдвэр гэж харагдаад байгаа юм. Энэ УИХ чинь хаагдах долоо хоногтоо ийм хууль гаргаж байна шүү дээ. Хаагдах долоо хоногтоо 30-аад хууль баталлаа гэнэ үү, Энэ бол Монголын Их Хурлын чадварын асуудлыг гаргаж байна. Юугаа хийж байсан юм, бүгдээрээ л ажлаа хийхгүй хорвоо дэлхийг хэсээд л зугаалаад байсан шүү дээ. Ажлаа хийхгүй байсаар, явахынхаа урд өдөр баахан хууль бөөндөж байгааг яаж ойлгох бэ? Ингэж хариуцлагагүй, ард түмнээ хүндэтгэхгүй, доромжилсон хэлбэрээр хандаж болохгүй. Гишүүдийг гишүүний ажлаа хий гэж бид уг нь сонгосон байгаа.
-Энэ гурван салбар хамгийн гол нь үндэсний аюулгүй байдал нөлөөлөхүйц салбар учраас гадаадын төрийн байна уу, хувийн байна уу, хамаагүй, хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах ёстой гэж байгаа шүү дээ?
-Үндэсний аюулгүй байдал чухал л даа. Үнэхээр чухал. Гэхдээ тэрний нэрийг бариад түүндээ сэрэг нөлөөлөх алхам хийх ёсгүй. Манай үндэсний аюулгүй байдалд хамгийн их нөлөөлж байгаа зүйл бол өнөөгийн засаглал өөрөө Төр засгаас нь тэрбумтан төрөөд байгаа нь үүнийг баталж байна. Үүнийг ярьж чадахгүй болохоороо өөрсдөөсөө холдуулж гадаадын хөрөнгө оруулагч нар буруугаа түлхэж байгаа нь тэр. Ялангуяа гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтыг хаах хязгаарлах нь бид хөл рүүгээ буудаж байгаатай л адил.
-Ингэхэд бид “South gobi sands”-ыг хамгаалж авч үлдэхийн тулд энэ хуулийг санаачилсан шүү дээ. Үр дүн нь яг харагдаж чадах болов уу, гадаадын төрийн өмчийн оролцоог хязгаарлаж чадсан уу?
-Энэ хуульд төрийн өмчийг хязгаарласан гэж бодож байна. Яг эцсийн найруулга нь олдохгүй байна. Төрийн өмчтэй гадаадын компани Монголд бизнес хийхийг хорьсон гэж ойлгосон. Тэгэхээр бид Орос, Хятадын төрийн компанитай бизнес хийж чадахгүй гэсэн үг. Гэтэл Хятад, Орос хоёрт төрийн өмч л давамгайлсан эдийн засагтай. Тиймээс би 20 хувиас хэтрүүлэхгүй байгаачээ л гэсэн юм. Гэтэл бүр тэглэсэн гэнэ. Төрийн өмчийн компаниудтай битгий ажиллаа гэж хэлээгүй. Ажиллая, гэхдээ 15-20 хүртэл хувьтай байхад л болно гэсэн санаа байсан. Ухаалаг хандах хэрэгтэй. Үсийг нь засаач ээ гэхээр толгойг нь аваад ирж болохгүй биз дээ. Ийм л юм болчихлоо. Манай хоёр хөрш чинь хоёулаа төрийн өмч давамгайлсан компаниудтай. Төрийн компани орж ирээд юм хийж л байг, ганцхан бид тэдний дуу хоолойг компанид шийдвэр гаргах хэмжээнд хүргүүлэхгүйг л хүссэн юм.
-Үнэхээр “South gobi sands”-ийг авч үлдэж чадсан уу, хууль батлагдлаа гээд наймаа хийгдчихсэн байвал яаж ч чадахгүй байх вий?
-Бидний энд хийгээд байгаа бүхэн зөвхөн яриа болоод өнгөрч болох л юм. Магадгүй аль хэдийн хийгдсэн ч байж магадгүй. 980 сая ам.долларын асуудал шүү дээ. Энэ мөнгийг өгөөд авалцчихсан бол эргүүлж чадахгүй байх. Тийм наймаа буцтал зай ч байна, лай ч байна. Тийм биш байгаасай гэж найдаж байна.
Л.Энхдэлгэр