Үндэсний шуудан сонинд (22.09.19) өгсөн ярилцлага
“Үндэсний шуудан” сонин “Учиртай яриа” шинэ булан эхлүүлж байна. Салбар, салбарын мэргэшсэн, шилдэг манлайлагчдыг урьж асуудлын учир шалтгаан болоод хэрхэн өөрчлөх боломжийн талаар ярилцан уншигчдад хүргэнэ. “Учиртай яриа” булангийн анхны зочноор “The Defacto Gazette” болон “The Defacto Institute”-ийн үүсгэн байгуулагч, гүйцэтгэх захирал, эдийн засагч, нийтлэлч Д.Жаргалсайхныг урилаа.
De Facto Жаргалсайхан. Улсынхаа нийслэлд төрж өссөн түүний аав Төв аймгийн Бүрэн сумын харъяат. Харин ээж нь Төв аймгийн Баянбараат сумынх. Одоогийнхоор бол Баян-Өнжүүл сум. Хүмүүсийн хэлж заншсанаар “Модны 2”-ын хажуугийн Дарьгангын гудамжинд амьдардаг ажилчин аав, ээжийн хүү нийслэлийн 22-р сургуулийн наймдугаар анги, 28-р сургуулийн аравдугаар ангийг дүүргэн бүрэн дунд боловсрол эзэмшжээ. Түүний аав,ээж хоёр “Модны 2” заводад хамт ажилладаг байхдаа танилцсан хосууд аж. “Багадаа Бүрэн эсвэл Баянбараат сум руу хамаатныдаа дүүтэйгээ хамт очдогбайсан” хэмээн тэрээр хуучилсан юм. Хонь хариулж, үнээ тугал эргүүлж өссөн“Нийслэл хүү” хөдөө ахуйтай танилцсан нь тэр. “Аав минь уран дархан хүн байсан. Төмрийн заводод токарьчин байхад нь “Майнбаяр”-аар аавыгаа дагаад дүүгийнхээ хамтаар баярын парадад оролцдог байлаа”хэмээн бага насаа дурссан юм.
Нийслэлийн 28-р сургуулийн Математикийн ангийн сурагч, Монгол Улсын Гавъяат багш Д.Цэдэн-Ишийн шавь тэрбээр Москвагийн их сургуульд элсэн орсон байна. Ташкентад хэлний бэлтгэл хийж хойд хөршид долоон жил суралцсан түүхтэй. Хоёр жил нь геологи, таван жил нь эдийн засгийн ангид суралцаж улаан дипломтой төгссөн залуу Хотын намын хороонд ажилтнаар орсон байна. Ингээд хоёр жил ажилласны дараа Эвлэлийн төв хорооноос Монголын оюутны холбооны төлөөлөгчөөр Чех улс руу илгээжээ. Тэнд дөрвөн жил амьдарч байх хугацаандаа зах зээлийн нийгэмд шилжих явц, ардчилалын талаар тодорхой ойлголттой болж, оролцож явсан нь 1990 оны цагаан морин жилийн хувьсгалд биеэр оролцох шалтгаан болсон гэдэг. Хэдийгээр ардчилалд шилжих шилжилтийн үйл хэрэгт оролцож явсан ч мэргэжлээрээ ажиллах зорилгоо биелүүлэхээр “Монгол газрын тос” компанид орчуулагч, эдийн засагчаар ажилд оржээ.
“Намайг залууд орос хэл сурах нь хамгийн чухал байсан хэдий ч Ташкентад сурч байхдаа англи хэл сурах хэрэгтэй гэдгийг ойлгосон юм. Ингээд бие даан англи хэл сурч Москвагийн их сургууль төгсөхдөө англи хэлний шалгалт өгөн онц хамгаалсан юм шүү дээ. Ер нь дэлхийтэй хөл нийлж алхая гэвэл, хэл сурах зайлшгүй шаардлагатай. Тэр дундаа англи хэлийг маш сайн сурах хэрэгтэй гэж боддог” хэмээн ярьж суугаа эл эрхэма гуулгатай, сайхан амьдрахын баталгаа нь гадаад хэл сурах гэсэн юм.
-Та эдийн засгийн сэтгүүлчдийн “Өөрчлөгч” клубын гишүүдэд сургалтууд ордог байсан шүү дээ. Түүний дараагаар “De Facto” нэвтрүүлгээ хөтөлж эхэлсэн санагдана. Манай сэтгүүлчдийнхувьд хэлний асуудал тулгамддаг учраас зарим боломжийг алдаж байна уу даа гэжбоддог. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?
-2009 онд Өнөөдөр сонинд Монголын тухай, эдийн засгийн гол асуудлуудаар нийтлэл бичиж эхэлсэн.Нэг долоо хоногт англиар, дараагийнхад нь монголоор нийтэлдэг байлаа. Тэгээд сар гаруй хугацаанд нийтэлж байгаад ер нь тодорхой нэртэй, брэнд байх ёстой гэж үзэн “De Facto” гэдэг нэр өгсөн юм.
2010 онд Parag Khanna гэдэг олон улсын судлаач Монголд ирсэн юм. Монголыг “Майнинголия” гэж хэлсэн хүн шүү дээ. Түүнээс англиар ярилцлага авах саналыг “NTV” телевизийнхэн надад тавьсан хэрэг л дээ.Тэгээд ярилцлагынхаа үеэр “Та яагаад Монголыг “Майнинголия” гэдэг юм бэ. Яагаад Хятадууд манай улсыг худалдаж авах ёстой вэ” гэх зэргээр асууж нэлээн ширүүн бас сонирхолтой ярилцлага өрнүүлсэн. Түүний дараа “NTV”-ээс англиар ярилцлага хийж байх хүсэлтийг надад тавьж тэр жилийнхээ аравдугаар сараас эхлүүлж байлаа.
Ер нь миний гол зорилго сонинд нийтлэл бичиж, телевизээр гарах биш л дээ. Хамгийн гол нь Монгол Улсын чөлөөт зах зээлийн шилжилт амжилттай байх. Үүний тулд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй шийдвэр гаргах учиртай. Тиймээс миний хийж чадах, хувь нэмэроруулах боломж нь байж болох юм гэж үзээд “Jargal De Facto” гэдэг нэр өгч вэбсайт хийлгэн бичсэн нийтлэлээ оруулдаг болсон. Мөн Баабар.мн дээр ч гаргаж эхэлсэн. Нэг л мэдсэн 13 жил болчихсон байна.
-Монголын сэтгүүлчдийг эдийн засгийн чиглэлээр мэргэшүүлэхээр чамгүй ажлууд хийгдэж ирсэн. Үүнд таны хувь нэмэр ч бас бий. Тэгэхээр та бүхний хийж, хэрэгжүүлж байсан ажлын үр дүнг та хэрхэн хардаг вэ?
-Би сэтгүүлчдийн мэргэшүүлэх сургалт дээр хааяахан очиж лекц уншиж байсан. Ер нь эдийн засаггэдэг бол материаллаг баялгийн суурь гэдгийг ойлгодог байх учиртай. Үүнийг ойлгосноор хүмүүст энгийнээр уншигдах хэмжээнд бичих боломж бүрдэнэ. Мэдээж хийж, хэрэгжүүлэх зүйлс бий. Тухайн үеийн сургалт, арга хэмжээнүүд үр өгөөжөө өгсөн гэж боддог. Учир нь эдийн засгаар сайн бичдэг, хэлний мэдлэгээ сайжруулсан сэтгүүлч залуусыг харахаар сайхан санагддаг.
-Оюутолгойн гэрээ батлагдсанаас хойш монголчууд бүгд лэдийн засагчид, улстөрчид болчихлоо гэвэл хилсдэхгүй болов уу. Ялангуяа цахиморчинд хэт мэдэмхийрэгчид олширчээ. Үүнийг та юу гэж боддог вэ?
-Монгол Улсад хоёр хөршид байхгүй эрх чөлөө бий. Тэр бол үгээ хэлэх эрх чөлөө. Түүнийг хааж, боох хэрэггүй. Цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр мэдлэгтэй, мэдлэггүй ярьж байгаа эсэх нь тодоос тод харагдана. Ер нь ардчилсан орны суурь зарчим нь хэлэлцүүлэг. Хэлэлцүүлэгт мэдлэгтэй эсвэл мэдлэггүй байлаа ч оролцоно л доо. Гол нь үгээ хэлэх эрх чөлөөтэй хамт хариуцлага гэж бий. Тухайн хүн хэлж байгаа зүйлдээ хариуцлагаа хүлээх чадамжтай байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, хэн нэгний хэлж байгаа үг бусдын эрх чөлөө, нэр хүндэд халдаж огт болохгүй. Хэрэв халдсан байвал хуулийн хариуцлага хүлээнэ.
Харамсалтай нь сүүлийн үед “тролл” гэдэг нэршлээр хүнийг гүжирдсэн, доромжилсон мэдээллийг цахим орчинд тархаах болсон. Гэхдээ энэ бүхэн төдийлөн удахгүй. Нийгэм аяндаа болохгүй зүйлийг давалгаандаа устгачихдаг юм. Хэрэв санаж байгаа бол дээхэн үед “Шарсонин” гэж гардаг байсан. Одоо харин ихэнх нь гарахаа больсон. Энэ бол байгалийн шалгарлаараа зохицуулагдсан хэрэг.
-Тэгвэл ардчилал гэдэг чухам юуг хэлэх вэ. Сүүлийн үед дүр эсгэсэн ардчилал өмнөх үеэс ч хэцүү байдалд орууллаа гэдэг болж. Ер нь манай улсад ардчилал бий юу?
-Ардчилал гэдэг эрхчөлөө болон хариуцлагаас тогтдог. Эрх чөлөө гэдэг бол юуны эрх чөлөөтэй вэ.Юуны тулд эрх чөлөөтэй байх вэ гэдэгтэй хамааралтай.
Mанай улсад ардчилал бий. Харин дүр эсгэсэн гэдгийг “Демократтура” гэж нэрлэж болно. Би энэ тухай нийтлэл бичиж л байсан. Учир нь ардчилалын нэрийг барьж улстөрчидтэй нийлж нийгмийг ялган өөрсдөө баяжихыг л дүр эсгэсэн ардчилал гэж байгаа юм.
Үүнийг нь бид хэлж байгаа нь хамгийн чухал. Тэгэхээр жинхэнэ ардчилалыг бид шаардах болно. Учир нь чинээндээ тултал ажилласан ч амьдралд нь хангалттай хүрэлцэхгүй байна. Үүний цаана хөдөлмөрийн бүтээмж сул байгааг харуулж байгаа юм. Тэгвэл хөдөлмөрийн бүтээмж гэдэг өрсөлдөөнтэй газар бий болдог. Гэтэл хэчнээн хичээсэн ч өндөр албан тушаалтны компанитай өрсөлдөх боломжгүй л дээ. Өөрөөр хэлбэл, чөлөөт захзээл, чөлөөт өрсөлдөөн, ардчилал, үгээ хэлэх эрх чөлөө, түүний хамгаалалт цогцоороо хэрэгжихгүй болохоор дүр эсгэсэн байдал харагдаж байгаа юм.
Тиймээс бидний асуудал бол хүүхдээ муухай байна гээд нүүрийг нь угаасан устай нь хамт цацахгүйтэй адил дүр эсгэсэн ардчилал хэмээн цоллуулж байгаа нөхдөөс салах хэрэгтэй. Үүний тулд бид үнэ цэндээ итгэдэг байх ёстой. 30 жилийн өмнөх нөхцөл байдлыг одоогийнхтой харьцуулж эргэцүүлэх учиртай.
Тэр үед одоо биднийхэрэглэж байсан зүйлс байгаагүй. Хэдийгээр болохгүй бүтэхгүй мэт ярьж байгаа ч болж бүтсэн зүйл олон бий. Бидний амьдарч байгаа орчин, идэж, хэрэглэж байгаа зүйлс, өмсөж байгаа хувцас гээд тоочвол барагдахгүй. Нөгөөтэйгүүр хот хэрхэн өөрчлөгдсөнийг хар. Гэхдээ сайны хажуугаар саар зүйлс бишгүй бий. Нийслэл хот маань олон сайхан барилга байгууламжтай болсон ч түүний хажуугаар газрыг нь наймаалцаж баяжиж хөлжсөн нь ч байгаа. Тиймээс л дахиж алдахгүй байхын тулд өмч хөрөнгөө хамгаалдаг болохын тулд үгээ хэлэх эрх чөлөө байх ёстой.
Харин дүр эсгэж байгаахүмүүстэй ярилцан өөрчлөх хэрэгтэй. Бүр тодруулбал, нам нэртэй төрийн эрхмэдлийг авдаг институцийг цэвэрлэх цаг болсон. Тэдний санхүүжилтийг ил тодболгохыг хүмүүс шаардах хэрэгтэй. Гэх мэтчилэн дээрх асуудлуудыг хөндсөн 500орчим нийтлэл бичсэн байна, би. 900 орчим ярилцлага хийж. Үүгээрээ дамжууланхүмүүст мэдлэгийн эх үүсвэрийг бий болгочихлоо. Хэрэгтэй нэг нь сонсож, уншиж байгаагэдэгт итгэдэг. Мэдлэг олж авч байгаа гэдэгт ч итгэж байна. Ер нь хүмүүстмэдлэг, мэдээлэл өгөхөөр та ч, би ч бичсээр л байна шүү дээ.
-Таны бас бидний өгч байгаа мэдээллийн үр дүнг хэрхэн харж байна вэ?
-300 шахам жилийн ардчилалтай АНУ өнгөрсөн I сард Конгресс руугаа дайрч төрийн эрхийг хууль бусаар авахыг оролдож байгааг харсан биз дээ. Тэгэхээр ардчилал гэдэг бол хэдэн жил болсноор нь дүгнэж болохгүй. Тиймээс бид одоогийн ардчилалаа хайрлаж, хамгаалах ёстой. Бид 30 жилийн дотор агуу ихийг бүтээсэн. Харамсалтай нь түүнийгээ үнэлэхгүй байна л даа. Хүн өвчин туссаныхаа дараа эрүүл мэнд ямар чухал болохыг ойлгодог шиг эрх чөлөөгөө алдаж үзээгүй болохоор үнэлэхгүй байгаа хэрэг. Мөнхөд байсан, байх юм шиг л санадаг. Хамгийн наад захын жишээ гэвэл манай урд хөршийн иргэд хэн дуртай нь гадаад паспорттой байдаггүй. Гэтэл манайд бол паспортын чинь хугацаа дуусчихлаа сунгуулна уу гэдэг. Тэр ч бүү хэлонлайнаар захиалаад шуудангаар хүргэж өгдөг болсон.
Нөгөөтэйгүүр,дэлхийтэй хөл нийлүүлэн алхах боломж ч нээлттэй. Учир нь гар утсаараа бүхий л мэдээллийг авч өөрийгөө хөгжүүлж бас бизнес эрхэлж болно. Харин 100 хувь ашиглах уу 20 хувь ашиглах уу гэдэг хувь хүнээс л шалтгаална. Ер нь хэвлэлийнхнийг анзаараад байхад сонин хачин, хов жив хэт хөөцөлдөх юм. Түүнийгээ сайн ажиллаж байна гэж бодвол хэт өрөөсгөл хандлага болно л доо. Хүмүүс сонин хачинд татагдаж байгаа энэ үе тийм ч удаан үргэлжлэхгүй. Мөдхөн л ямар сонин,сэтгүүл унших, ямар мэдээллийн сайт, тв үзэх вэ гэдэг байгалийн шалгарлаар шиг шигдэж үлдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, цацсан мэдээлэл бүрийг авахгүй болно гэсэн үг. Хүн өөрт хэрэгтэйгээ сонсож, унших болно.
-Бичдэг сэтгүүлчид уншигчдаасаа урам авдаг шүү дээ. Тэгэхээр таны бичсэн, ярьсан зүйл олон хүнд хүрэхгүй байвал яах вэ. Сүүлийн үедцаасан сонин арчигдана гэж ярих болсонтой та санал нийлэх үү?
-Би хүмүүст хүрэхгүй байна гэж боддоггүй. Ер нь сэтгүүлчийн бичиж байгаа мэдээлэл хэдэн жилийн дараач үнэ цэнтэй, бодитой байх хэрэгтэй. Цаг хугацааны эрхээр цаасан сонин байхгүй болно гэдэгтэй санал нийлэхгүй. Харин ч онцгой эрэлт хэрэгцээтэй байх болно. Учир нь тухайн сонин сэтгүүлчийн мэдээллийг бодитой, үнэн гэдгийн баталгаа. Илүү хариуцлагатай мэдээлэл гэдгийг хүмүүс ойлгож байгаа. Түүнээс хэн нэгэн өөрийн цахим орчноор дамжуулан мэдээлэл хүргэлээ гэхэд түүнийг нь хэн ч баталж, хариуцлагатай байдлыг баталгаажуулахгүй л дээ. Тэгэхээр мэдээлэл, мэдлэгийнорон зай, эрэмбэ дараалал, итгэлийн түвшин өөр болж байна. Тухайлбал, би https://jargaldefacto.com/ цахим хуудсыг ажиллуулдаг. Миний хувьд бусдаас ялгарах гэдэггүй. Миний хийж байгаа зүйлийг өөр олон хүн хийсээр байгаа. Тиймээс бусдад мэдлэг, мэдээлэл түгээхийг л чин сэтгэлээсээ хүсч байгаа юм. Заримдаа ч үүнийг хийж байхаар өөрийнхөө мэргэжлээр ажиллавал илүү орлого олног эж боддогдог. Гэвч зөвхөн өөрийнхөө төлөө биш нийгмийн сайн сайхны төлөө би ямар хувь нэмэр оруулах вэ гэдэг чухал. Энэ бодол маань намайг хэвлэл мэдээллийн салбарт “уяж” байна даа.
-Та улс төрд орох уу?
-Би оюутан цагаасаа чамгүй олон орноор явж их зүйл үзэж, харсан. Магадгүй миний үзэл бодолд ч хүчтэй нөлөөлсөн байх. Хэдийгээр би ардчилсан хувьсгал хийж байх тэр үед гар бие оролцож байсан гээд улс төрд орно гэвэл болохгүй зүйл байхгүй л дээ. Гэхдээ хүн бүр улс төрөөр явах албагүй. Өөрийн хийж чадах зүйлээ л тултал нь хийдэг байх учиртай. Харин асуудлыг шийдвэрлэхэд хүмүүсийн оролцоо ямар байх, яаж хандах ёстой вэ гэдэг л чухал.
-Та олон улс орноор явжээ. Танд очмооргүй санагдаж байсан улс бий юу?
-Зимбабве улсад хоёр чудаа очсон. Анх очиход үнэхээр сайхан орон байсан. Хоёр дахиа очихдоо маш их харамссан. Улс орныг дампууруулах амархан юм байна гэж харсан. Ер нь төвлөрсөн эдийн засагтай, ганц хүн удирдсан улс хэрхэн устах вэ гэдэг тодорхой харагдаж байна шүү дээ. Тухайлбал, Зимбабве улсын Ерөнхийлөгч нь ард түмнийх нь хагас ньдүрвээд, үлдсэн хэсэг нь туйлдаа хүрсэн гуйлгачин болчихсон байхад нэг саяам.доллараар төрсөн өдрөө тэмдэглэсэн байдаг юм. Тэгэхээр хэзээ ч нэг хүний мэдэлд улс орныг оруулж болохгүй гэдгийг ойлгосон учраас тэр тухайгаа би бичсээр байгаа. Ямартай ч ардчилал, агуу том эрх чөлөөгөө хамгаалж, бодитой үнэн гэдгийг ойлгуулах ёстой. Ардчилал гэдэг нэрийг барьж төрийн өмчийг хулгайлж байгаа хүмүүст хариуцлага тооцох ёстой гэж үздэг.
-Эрх барьж байгаа, төр барьж байгаа хүмүүс “Судалж байна” гэдэг. Магадгүй сүүлийн 30 жил судалсаар л байна. Гэтэл хэрэгжихгүй, бодит үрдүн гарахгүй байна гэдэг шүүмжлэл тасрахгүй байна шүү дээ?
-Дөрвөн жил тутам улстөрийн сонгууль болж төр, засаг солигдож байна. Тэгэхээр 100 хувь ухаалагшийдвэр гаргаж ажиллах чадамжтай хүмүүс сонгогддог гэж бодохгүй байна. Үнэн хэрэгтээ хэнийг сонгох вэ гэдгийг улс төрийн нам шийднэ. Тэндээс гарч байгаа хүмүүсийг л сонгож байгаа. Үүнийгээ ард түмнээс сонгогдсон гэж ойлгох хэрэггүй л юм. Дөрвөн жил тутам солигдож байгаа хүмүүс нөхцөл байдлаа ойлгож ажиллахын тулд суралцах хэрэгтэй болно. Энэ процесс олон жил үргэлжлэх байх л даа. Би нэг жишээ хэлье. Сингапурын туршлага судлахаар 150 хүн очсон гэдэг юм билээ. Тэр ч бүү хэл, нарийн мэргэжлийн мэс заслын курст 15 хүн суралцахаар явж л дээ. Гэтэл тэр дунд хоёр хүн нэг л ойлгож өгөхгүй байгаа байдалтай харагдахаар нь лавлатал нэг нь ня-бо, нөгөөх нь аймгийн даргын охин байсан гэдэг яриа гарч л байсан. Иймэрхүү маягаар манай улсын гадаад сургалт явж байна. Яахав, буурай орны хүмүүс нэг иймэрхүү л байдаг жишиг олон улсад ч бас бий л дээ.
-Цаг хугацааны хувьд л цэвэрших байх гэвэл тэр нь хэдийд болох бол?
-Өмчтэй болох хэмжээгээр цэвэршинэ. Өмчгүй хүн хэзээ ч хариуцлага хүлээдэггүй. Яагаад гэвэл, алдах зүйлгүй учраас. Тэгэхээр иргэн болгон өмчтэй болох хэрэгтэй. Өмчтэй болсон хүн зардлаа бүрэн даагаад, тодорхой хэмжээний хадгаламж хийж хуримтлал үүсгэж чадвал манай улсын дундаж давхарга бий болно. Гэхдээ яг одоогийн нөхцөл байдалд манай улсад дундаж давхарга байхгүй гэж ойлгож болохгүй. Ард түмний 70 хувь нь дундаж давхаргад орсон цагт л одоогийн бидний нөхцөл байдал өөрчлөгдөнө. Магадгүй сургалтад жинхэнэ суралцах ёстой хүмүүс нь явдаг болногэсэн үг.
-Таныг нэг цонхны үйлчилгээг нэвтрүүлсэн гэж сонсож байсан юм байна?
-Тиймээ. Би “Монгол газрын тос” компанид ажиллаж байхад Жуулчин компани хувьцаат компани болжнамайг Дэд захирлаар урьж ажиллуулсан. Тэндээс өөрийн компанитай болох нь илүүдээр юм байна гэж үзээд аялал жуулчлалын бизнест хөл тавьсан. Ингээд “Cameltrophy” тэмцээнийг амжилттай зохион байгуулсан юм. Тэгээд 1997 онд М.Энхсайхан,П.Цагаан хоёр Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын даргаар ажиллах санал тавьж“Монголд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах хэрэгтэй байна. Үүнийг хийхийн тулдгадаад хэлтэй хүн хэрэгтэй” гээд намайг нэлээд ятгасан. Би саналыг нь хүлээн авч хувийн бизнесээ орхин төрийн ажил хийсэн юм шүү дээ.
2000 оны сонгуулийн дараа би төрийн ажлыг өгч Денверийн их сургуульд мастер хамгаалахаар явсан юм. Тэнд очоод Санхүү, хөрөнгө оруулалтын мэргэжилтэй болсон. Сургуулиа төгсч ирээд арилжааны банкинд ажиллаж хөрөнгө оруулалтын компани байгуулалцаж байлаа. Мөн зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг байсан. Тэгж байтал Өнөөдөр сонины Ц.Балдорж эрхлэгч эдийн засгаар нийтлэл бичих санал тавьж байсан ч хийж байгаагүй. Түүний дараагаар Ц.Балдорж агсаны хүүхдүүд дахин санал тавьснаар хэвлэлд эдийн засгийн чиглэлээр бичиж эхэлсэн байдаг юм. Энэ салбарт тасралтгүй 13 жил ажиллаж байна даа.
Д.Оюунчимэг
2022.09.19