Сүүлийн үед орчин үеийн урлаг нь ихээхэн эрэлт хэрэгцээтэй сурталчилгааны хэрэгсэл шиг болжээ. Монголд хаана ч, ямар ч арга хэмжээ, шоу, концерт, үдэшлэг, ёслол зохион байгуулахдаа орчин үеийн урлагийн хөтөлбөр оруулах хандлага нэмэгдсээр байна. Тийм арга хэмжээнд оролцож, гар утсаараа зургаа авч, нийгмийн сүлжээнд тавих шинэ моод дэлгэрч буй. Орчин үеийн урлаг нь уламжлалт болон нийгмийн мэдээллийн хэрэгсэлээр ихээхэн шуугиан тарих болсон нь хөгжил дэвшлийн нэг алхам мөн боловч яг үнэндээ урлагийг зөвхөн зугаа цэнгэлтэй адилтгах хандлага тодорсоор байна.
Уг нь урлаг, ялангуяа орчин үеийн урлаг нь нийгмийн өмнө тулгарч буй асуудлуудыг тодруулж харах, шалтгааныг ойлгох, урт хугацааны шийдэл олоход санаа сэдэл нэмэрлэж чаддаг увьдастай билээ. Үүнийг манайх шиг цөөн хүнтэй улсад бол нийгмийн ухамсар, сэтгэлгээнд онц нөлөөтэйг ойлгож, урлагийн арга хэмжээг зөвхөн хэлбэрт нь бус агуулгад нь анхаарч зохион байгуулах, зохион байгуулагчдын маркетинг гэхээс илүү, уран бүтээлчийн зохиол, сэтгэмж, шийдвэрийг тодотгон, улмаар тухайн уран бүтээлийн нийгэмд үзүүлэх нөлөө, ач холбогдлыг өргөнөөр хэлэлцэх, цаашид хөгжүүлэх талаар анхаарах нь зохистой.
Өнгөрсөн 6-р сард, Монголын Урлагийн Зөвлөл Олон улсын медиа урлагийн наадам зохион байгууллаа. Тус наадам нь Улаанбаатар ба Сайншандад хэд хэдэн газарт болсон юм. Энэ наадмын Дорноговийн хөтөлбөрт “Хөх Нар” Орчин Үеийн Урлагийн Төвийн уран бүтээлчид (Ё. Далх-Очир, С. Хулан, Н. Сонинбаяр, Д. Эрдэнэжаргал, Ж. Шижирбаатар, Б. Төгөлдөр, Д. Цэнгүүн, Э. Энхзаяа, Ж. Анунаран, Д. Отгонбаяр, Б. Бат-Эрдэнэ) “Арт Кэмп” төслөөрөө оролцож, өвөрмөц уран бүтээлүүдээ танилцуулав.
Орчин үеийн урлагийг дээр дурдсан зорилгод ойртуулахын тулд, уран бүтээлчид болон зохион байгуулагчдыг магтахаас илүү ирээдүйн арга хэмжээнүүдээ улам үр дүнтэй, амжилттай зохион байгуулахад нь нэмэрлэх үүднээс юунд илүү анхаарах талаар ажигласан зарим зүйлээ илэрхийлэхийг зорив.
“Хөх Нар”-ын “Арт Кэмп” төслийн гол санаа нь уран бүтээлчид тухайн орон нутгийн байгаль, хүн ардтай харьцаж нийгэм, хувь хүний тодорхой харилцааг шинэ санаа, концепцоор харуулсан өвөрмөц бүтээл туурвидагт оршдог. “Арт Кэмп” төслийн хүрээнд танилцуулсан ажлууд ихэнх тохиолдолд, хожим нь гүйцээж бэлэн болгох шинэ уран бүтээлийн эхлэл, анхдагч уран сэтгэмжийг төрүүлэх зорилготой зохион байгуулагддагаараа онцгой. Тийм ч учраас, уран бүтээлчид тухайн байршил дээр бүрэн дууссан бүтээлийг заавал танилцуулах албагүй. Өөрөөр хэлбэл, “Арт Кэмп” төслийн давуу тал нь тухайн орон зайд шинээр бий болох уран бүтээлийн туршилтын эхний үе шатыг бүрдүүлдэгт оршдог. Ийнхүү уран бүтээлчийн зарцуулсан цаг, ур ухааны үр дүнд гол санаа боловсорч, гүйцэд уран бүтээл төрдөг учиртай.
Харин Дорноговьд болсон “Арт Кэмп”-ийн бүтээлүүд энэ гол санааг орхигдуулсан мэт санагдав. Ихэнх уран бүтээлийг тухайн орчин, байршлаасаа өөр газар, өөр цагт хийж ирээд үзмэр шиг байршуулсан байв. Сайншандын цэцэрлэг болон Хилэнцийн хөшөөнөөс холгүй уудам талд байрлуулсан бүтээлүүд цэлмэг хөх тэнгэрийн доор сайхан харагдахгүй байхын аргагүй.
Гэхдээ бүтээлүүдийг хурдан харуулаад хураах, эсвэл хангалттай чөлөөтэй, бүрэн гүйцэд боловсруулж амжаагүй концепцоор бүтээж яаравчилсан мэт сэтгэгдэл ерөнхийдөө төрүүлэв. Юутай ч дорнын говийн дөчин хэмийн халуунд, элсэн шуурганы завсар хооронд танилцуулсан нь “Хөх Нар”-ын уран бүтээлчид тэсвэр тэвчээр гарган, нөхцөл байдалдаа зохицон, бүх боломжоо бүрэн ашиглахыг хичээснийг харуулж байлаа.
Олон улсын медиа урлагийн наадамд оролцсон бусад уран бүтээлч наадмын нэрийн дагуу, компьютрын программ, дүрс болон дуу бичлэгийн технологийг өргөн ашигласан байв. Харин Орчин үеийн урлагийн “Хөх Нар”-ын дийлэнх уран бүтээлч энэ наадмын хувьд “Арт Кэмп” төслийнхөө гол агуулгаас хазайж оролцсон учир тус наадмын дайвар юм шиг харагдлаа.
Уг нь “Арт Кэмп” Монголын орчин үеийн урлагт амин чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн юм. 1992 оноос Ё. Далх-Очир ба олон уран бүтээлч анд нөхөд, шавь нар нь концептуал, перформанс, лэнд арт гэх мэт олон төрлийн урсгалыг Монголд анх нутагшуулж өдгөө “Арт Кэмп”, “Лэнд Арт” нэрээр танигдсан билээ. Монгол улс коммунизмаас чөлөөт зах зээл рүү шилжиж эхэлснээс хойш энэхүү орчин үеийн урлагийн шинэ урсгал, төслүүдийг санаачлагчид олон улсын түвшинд улс орноо төлөөлөх эрх чөлөөг эдлэсээр ирсэн. Монголын уудам тал, байгалийн өвөрмөц тогтолцоо нь орчин үеийн уран бүтээлчдийн, Ё. Далх-Очирын тодорхойлсноор, “сэтгэлгээний эрх чөлөөг” бэлгэдсэн, байгалийн урлан хэмээн хүндэлж харьцдаг төсөл бол “Арт Кэмп” юм. Өдгөө энэхүү өвийг залгамжилж буй “Хөх Нар” төв нь Монголын орчин үеийн урлагийг хөгжүүлж ирсэн ахмад үе болон авьяас, бүтээлээрээ энэ урсгалыг баяжуулж буй шинэ үеийг холбосон нэгдэл билээ.
Сүүлийн үед орчин үеийн урлагийн нийгэмд үзүүлэх нөлөөнд саад учруулж буй тодорхой үзэгдэл манайд ажиглагдах боллоо. Энэ нь урлаг, уран бүтээлчид гэхээсээ илүү үүнийг олон нийтэд хүргэдэг зохион байгуулагчид, удирдлагын хэсэг бүлэг хүний үйл ажиллагаа, хандлагатай холбоотой.
Ардчилсан нийгэмд зөвлөл, эвлэл, нийгэмлэг, холбоо, төрийн болон төрийн бус байгууллагын оршин тогтнох гол шалтгаан нь тэдний үйл ажиллагааг гишүүд нь хүлээн зөвшөөрдөгт оршдог. Урлагийн салбарт удирдлагууд биш, харин хувь гишүүд буюу уран бүтээлчид урлагийг бүтээдэг. Эдгээр институц нь уран бүтээлчдийн хөдөлмөр, бүтээлийг олон түмэнд зөв зохион байгуулан түгээх, уран бүтээлчдийг олон талаар дэмжин туслах үүрэгтэй. Гэтэл манайд, бодит байдалд байгууллага, гишүүн хоёрын эрх, үүрэг, хариуцлага нь солигдон холилдсон мэт харагдаж байна.
Өнөөдөр манай институцүүд дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй төслүүдийг орхигдуулж, харин хөлс хөдөлмөр, бор зүрхээрээ арай ядан амь зууж, амжилтад хүрч буй уран бүтээлчдийг өөрсдийн үйл ажиллагааны маркетингийн хэрэгсэл болгон ашиглах нь хэвшил болжээ. Манай “урлагийн албан тушаалтнууд,” аливаа үнэт зүйлийг хэрэглээний сэтгэлгээгээр харах чадавхиараа бүлэглэн нэгдэж, дутуу бодсон хувирамтгай төлөвлөгөө, гэнэт олдсон санхүүжилтээрээ уран бүтээлчдийг сандарган айлгаж, “шаазангийн дэлгүүрт орсон хирс адил” авирлаж, чамин уран бүтээл хийх сэтгэл, мэдрэмжинд нь туслах бус саад болж, улмаар эвдэлж хагалах явдал харагдсаар байна.
Өөрсдийн алдар гавьяаг магтуулж, мандуулахын тулд дэмжлэг, тусалцаа үзүүлсэн нэрийдлээр уран бүтээлчдийг дарамт шахалтад оруулан, хагас дутуу, болсон, болоогүй ажил хийлгэж, эцэст нь бүхнийг өөрсдөө л зөвхөн хийчихсэн мэт дүр эсгэж, өөрийгөө бишрэх хандлагаараа дараагийн байг онилох нь түгээмэл үзэгдэл болжээ.
Орчин үеийн урлаг бол гэнэтхэн зохиогдох соёлын шоунд реклам, промоушин болж тоогдсондоо баярлан үзмэр төдий оролцоод байх үнэт зүйл мөн үү? Манай урлагийн байгууллагууд өөрсдийгөө биш, уран бүтээлчдээ анхаарлын төвд оруулж, тэдний байгалийн авьяас чадварыг хөгжүүлж, урт хугацааны, гүйцэд боловсруулсан бодлого, дорвитой санхүүжилтээр дэмжих чадваргүй гэж үү? Урлагийн арга хэмжээг зохион байгуулахдаа зөвхөн хэлбэрт нь биш, агуулгад нь илүү анхаарч, авьяасаар бүтсэн бүтээлийг олон нийтэд дэлгэж хүргэхдээ өөрсдийнхөө ажлаас илүү уран бүтээлчдийнхээ оролцоог хүлээн зөвшөөрч, тодотгох шаардлагатай бус уу? Ажил хийж дууссан хойно үзэгчдийн анхаарлыг булаахдаа өөрсдийгөө болон удирдагчдыг бус, нийгмийн чухал асуудлуудыг өөрийн хөдөлмөр бүтээлээрээ хөндөж, шийдлийн шинэ санаа дэвшүүлэн жинхэнэ үнэ цэнийг бүтээсэн уран бүтээлчдэд дэмжлэг үзүүлэх цаг болоогүй юу?
Эдгээр асуултууд зөвхөн Олон улсын медиа урлагийн наадмын хөтөлбрийн жишээн дээр бус, сүүлийн үед зохион байгуулагдаж буй өргөн цар хүрээтэй соёлын арга хэмжээ, шоу, үзэсгэлэнгүүдэд ч ажиглагдсаар байна. Урлаг соёлын салбарын байгууллагуудын удирдлагын хэлбэр төдий ардчилал, дарангуйллын угшилтай захиргаадан басамжилсан хандлага, хуучинсаг засаглалын арга барил нь оролцогчдын хувийн ашгийг чухалчлах байр суурийг төлөвшүүлээд буйг өөрчлөх цаг болжээ. Тэгж өөрчлөх хүсэл, зориг нийгмийн сэтгэлгээнд үгүйлэгдэж буйг Дорноговийн “Арт Кэмп”-ийн уран бүтээл бүрт тусгагдсан ухамсрын сэдэв сануулж байв.
Олон уран бүтээлчийн оролцоотой, хэд хэдэн хэсгээс бүрдсэн соёлын том арга хэмжээг, ялангуяа цар тахлын дараа зохион байгуулах нь мэдээж амаргүй. Олон улсын медиа урлагийн наадамд кураторын чухал үүрэг гүйцэтгэсэн М. Батзориг ба Урлагийн зөвлөлийн хамт олон хүчээ дайчлан, чадах бүхнээ хийсэн нь илт байлаа. Тус арга хэмжээнд танилцуулсан орчин үеийн урлагийн концептуал уран баримал, перформанс, технологийн хэрэгслээр бүтээсэн уран бүтээл бүгд үзэгчдийн бодлыг шинэ санаагаар цэнэглэв. Тиймээс дээр дурдсан асуудлуудыг шудрагаар бодолцон, зөв шийдэлд хүрч, улмаар бидний соёлд үгүйлэгдэж буй тодорхой өөрчлөлтүүдийг орчин үеийн урлагаар дамжуулан авчрах боломжтой гэдэгт итгэлтэй байна.
Ж. Ариунаа, урлаг судлаач
2022 оны 07-р сарын 27, Өнөөдөр сонин хэвлэв
Улаанбаатар хот
