Захиргааны ерөнхий хуулийн өөрчлөлтийн асуудал нь Үндсэн Хуулийн Цэц төдийгүй Улсын Дээд Шүүх улс төрийн маргааны нэг хэсэг болж хувирах замаар эцэстээ эх толгой нь мэдэгдэхээ байх байдал руу улс орныг түлхэх эрсдэл бийг харуулсан нэг тод жишээ юм. Энэхүү нийтлэлээр энэ үйл явцыг түүхчлэн харуулж, үзэл бодлоо илэрхийлье.
2002-2005 он
2002 онд Улсын Их Хурлаас захиргааны хэргийн шүүх гэсэн шүүхийн нэг мэргэшсэн салаа, мөчрийг байгуулах зорилготой хуулиудыг батлаж, шинээр байгуулагдсан Захиргааны хэргийн шүүх нь 2004 оны 6-р сарын 1-ээс эхлэж хэрэг маргаан шийдэж эхэлсэн байна. Үүнээс хойш жил хүрэхгүй хугацааны дотор Үндсэн хуулийн цэц нь Засгийн газрын шийдвэрийг Захиргааны хэргийн шүүх хянах нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэж үзсэн дүгнэлт гаргажээ (2005 оны № 2 дүгнэлт). 2005 оноос хойш Захиргааны хэргийн шүүх нь Засгийн газрын шийдвэрийг хянаагүй байна. Цэцийн энэ шийдвэрийг Б. Чимид болон бусад хуульчид ихээхэн шүүмжилж байжээ. Гэхдээ Захиргааны хэргийн шүүх Засгийн газрын шийдвэрийг хянахгүй байсан ч гэсэн ердийн шүүхүүд иргэний өмч хөрөнгө, хөдөлмөрийн маргаанд холбогдож Засгийн газрыг хариуцагчаар татаж хэрэг маргаан шийдвэрлэж, хувь хүн, хуулийн этгээдийн зөрчигдсөн эрхийг сэргээж ирсэн байна.
2015, 2016 оны хуулиуд
Захиргааны ерөнхий хууль, Захиргааны хэргийг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль гэсэн хоёр шинэ хуулийг өмнөх Улсын Их Хурал 2015, 2016 онуудад баталсан. Эдгээр хуулиуд нь 2016 оны 7-р сарын 1-ээс хойш хүчин төгөлдөр үйлчилж эхэлсэн. Үүнээс хойш Захиргааны хэргийн шүүхүүд Засгийн газрын 20 орчим шийдвэрийг хуульд нийцэж байгаа эсэхийг хянасан байна. Энэ хэргүүдийн дундаас Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 % болон өвөл, хаврын морин уралдааныг хориглох асуудал нь олон нийтийн анхаарлыг ихээхэн татсан билээ.
Үндсэн хуулийн цэц болон Улсын дээд шүүхийн хоорондын сөргөлдөөн
2018 оны 4-р сарын 2-ны өдөр Цэцийн дарга Д.Одбаяр УДШ-ийн Ерөнхий шүүгч Ц.Зоригтод “Шүүхийн үйл ажиллагааг Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрт нийцүүлэх тухай” албан бичиг ирүүлж, уг бичигтээ Захиргааны хэргийн шүүх Засгийн газрын шийдвэрийн талаарх маргааныг хянан шийдвэрлэж байгаа буруу практикийг залруулж, хуулийг зөв хэрэглэхийг шаардсан. 2018 оны 5-р сарын 4-ны өдөр УДШ-ийн нийт шүүгчдийн хуралдаан болж Цэцийн даргын “хүсэлтийг хангахаас татгалзлаа” гэдгээ УДШ олон нийтэд мэдээлсэн.
Үндсэн хуулийн цэцийн дарга Д.Одбаярын зүгээс шинээр 2015/2016 онд баталсан хоёр хуулийн хүрээнд ч Цэцийн 2005 оны дүгнэлт хүчин төгөлдөр үйлчилнэ гэж үзсэн. Харин Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх талаар иргэнээс очсон мэдээллийн дагуу маргаан үүсгэж, маргааныг Цэц их суудлаараа шийдвэрлээгүй байхад Цэцийн дарга саналаа ийнхүү урьдчилан хэлсэн нь эрх хэмжээгээ хэтрүүлсэн ноцтой үйлдэл болсон гэж үзэж байгаагаа доктор Мөнхсайхан илэрхийлжээ. Мөн 2018 оны 10-р сарын 25-ны өдөр нийтлэгдсэн ярилцлагад Улсын дээд шүүхийн шүүгч Г. Банзрагч нь Үндсэн хуулийн цэцийн 2005 оны дүгнэлт нь тухайн үед хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуультай холбоотой байсан. Уг хууль хүчингүй болж, шинэ хууль батлагдан хэрэгжиж байгаа бөгөөд шинэ хуулийн ямар нэгэн зүйл, заалт Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэсэн Цэцийн дүгнэлт одоогоор гараагүй байна гэжээ.
Захиргааны хэргийн шүүхийн ач холбогдол
Цэцийн 2005 оны № 02 дүгнэлт гарсны дараа ч иргэний процессын шугамаар Засгийн газрын шийдвэрийг иргэний хэргийн шүүх хянаж, иргэний эд хөрөнгө, хөдөлмөрийн харилцаатай холбоотой маргааныг шийдвэрлэж ирсэн.
Онолын хувьд захиргааны хэргийн шүүх нь иргэний эрхийг төрийн байгууллагын халдлагаас хамгаалах илүү өргөн боломжийг өгөх юм. Учир нь иргэний хэргийн шүүх нь хоёр талын маргааныг таслах хөндлөнгийн маргаан таслах институт маягаар ажиллах ёстой. Харин Захиргааны хэргийн шүүх нь хэрэг маргаанд ач холбогдолтой нотлох баримтыг өөрийн эрх хэмжээний хүрээнд цуглуулах замаар хэргийг шалгах эрхтэй байдаг. Энэхүү зарчмыг герман хэлээр Amtsermittlungsgrunsatz гэдэг. Монголын Захиргааны хэргийн шүүхийг ХБНГУ-ын дэмжлэгтэйгээр байгуулсан. Захиргааны хэргийн шүүх гэж тогтолцоо нь герман, францад байдаг төрөлжсөн шүүхийн тогтолцоо юм.
Үзэл бодол
Энд захиргааны хэргийн шүүхэд төрийн халдлагаас иргэний эрх, өмчийг илүү үр дүнтэй хангах боломж бий гэдгийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Захиргааны хэргийн шүүх Засгийн газрын шийдвэрийг хянах боломж нь нээлттэй байвал алс хэтдээ иргэний эрхийг хамгаалах боломж илүү үр дүнтэй байна гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Нөгөө талаас монголын тогтолцоо нь хуучин социалист нийгмийн “байцаагчийн” тогтолцооноос салж чадахгүй байгаа өнөө үед жишээ нь оюуны өмчийн маргааны асуудалд гэхэд захиргааны хэргийн шүүх байгуулагдсанаас ойлгомжгүй байдал ихээхэн үүсэн гэдгийг онцолмоор байна (дэлгэрэнгүйг эндээс).
Өөр нэг чухал зүйл нь Захиргааны хэргийн шүүх жинхэнэ шүүх шиг ажиллаж, өдөр тутмын улс төрийн тэмцэлдээнээс зайгаа авах чадвартай байх боломжийг шинээр баталсан хуулиар олгож өгсөнгүй. Шинэ хуулиар төрийн бус байгууллагууд нийтийн эрх ашгийн үүднээс Захиргааны хэргийн шүүхэд хандах боломжтой байна. Энэ боломжийн дагуу өвөл, хаврын хурдан морины уралдааныг хориглох асуудалд гэхэд хэд хэдэн төрийн бус байгууллага шүүхэд хандсан байна.
Өөрийн эрхийн төлөө бус, “бүх нийтийн” эрх ашгийн төлөө шүүхэд хандана гэдэг нь угтаа шүүхийг улс төржүүлэх нэг үүд хаалгыг нээдэг. Өнөөдөр Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн нэр хүнд шороотой хутгалдсаны нэг шалгаан нь мөн л ямар улс төрийн хүчний захиалгаар ирсэн нь тодорхойгүй дугаар хорооны иргэний мэдээллийг хэлэлцэж, эцэстээ Цэц өөрөө дунд нь ороод “зодолдож”, “наймаалцаж” эхэлсэнтэй холбоотой бус уу? гэж асуух учиртай юм (дэлгэрэнгүйг эндээс).
Улс төрийн намуудын өрсөлдөөнт тогтолцоотой улс оронд төрийн ноён нуруу нь шүүх байдаг. Шүүхийн зүгээс улсынхаа ноён нуруу болохын тулд хуулийг сахиулахыг урьтал болгох ёстой болохоос “бүх нийтийн эрх ашгийн төлөө” гэх нэрийдлээр ямар нэг улс төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх “гар хөл” болох ёсгүй юм. Цаад санаа, зорилго нь зөв байлаа ч гэсэн шүүх аль нэг улс төрийн бүлэглэлд үйлчлээд эхэлвэл өөр нэг улс төрийн бүлэглэл нь шүүх рүү эрээ цээргүй дайрна… Ингэхээр юуны өмнө, Засгийн газрын шийдвэрийг хянах Захиргааны хэргийн шүүхийн эрхийг хасаж, иргэдийнхээ төрийн хамгаалалтыг үр дүнтэй авах боломжийг хаахыг урьтал болгохын оронд Захиргааны хэргийн шүүхэд “хэний захиалгаар” ирсэн нь тодорхой бус “төрийн бус байгууллагууд” хандах боломжийг сайтар хязгаарлах нь илүү оновчтой шийдэл юм.
2018 оны 11-р сар