Монгол улсад нийт ажиллагсдын тоо 2012 онд 1.05 сая байсан бол 2017 онд 1.18 сая, 2022 онд 1.26 саяд хүрэхээр таамаглал гарчээ. 2022 он хүртэл барилгын салбарын ажил эрхлэлт өсөх хандлагатай, жилийн дундаж өсөлт нь харьцангуй тогтмол 6%-тай байна. Харин үйлчилгээний бусад салбарын ажил эрхлэлт 2022 он хүртэл дунджаар 3.1%-аар буурна гэж 2014 онд Хөдөлмөрийн Судалгааны Институт таамаглажээ. Тус байгууллагаас хөдөлмөрийн зах зээлд гарах голлох өөрчлөлтүүдийг таамагласан хэдий ч хэрэгцээт хүний нөөцийн ур чадварыг тодорхойлоогүй байна.
СУРАЛЦАХ ЧИГЛЭЛ, АЖИЛ ЭРХЛЭЛТ
Монгол улсад дээд боловсрол эзэмшиж буй иргэдийн тоог нийт хүн амд харьцуулахад ихээхэн өндөр үзүүлэлттэй. Их, дээд сургуульд нийт суралцагчдын мэргэшиж байгаа чиглэлд 2008–2015 онд
- Хүмүүнлэг 8.6%-аас 7.1% болж 1.5%-аар
- Нийгэм, бизнес, удирдлага, эрх зүй 37.0%-аас 33.0% болж 4.0%-аар
- Үйлчилгээ 5.8%-аас 4.0% болж 1.8%-аар тус тус буурсан байна.
Харин
- Байгалийн шинжлэх ухаан, математик, статистик, мэдээлэл, харилцаа холбооны технологи, инженерчлэл 23.6%-аас 25.8% болж 2.2%-аар
- Эрүүл мэнд, нийгмийн хамгаалал 9.3%-аас 11.8% болж 2.5%-аар
- Боловсрол 12.7%-аас 13.6% болж 0.9%-аар тус тус өссөн байна. Эдгээр салбарт ажлын байр харьцангуй эрэлт ихтэй байгаа нь энэ өсөлтийн нэг хүчин зүйл болж байна.
Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгаагаар хамгийн урт хугацаа зарцуулж ажилтай болж буй мэргэжлийн бүлэгт хууль эрх зүй 48.4%, нийгмийн халамж, хамгаалал 45.7%, хүмүүнлэгийн ухаан 42.9 % нь тус тус хамаарч байна.
Их, дээд сургууль төгсөгчдийн 58.5% нь ажил үүрэг болон мэргэжлийн нийцтэй түвшнээр “тохирдог”, “маш сайн тохирдог” гэсэн үнэлгээ авч төгсөгчдийн талаас илүү хувь нь эзэмшсэн мэргэжлийнхээ дагуу ажиллаж байгаа нь судалгаагаар тогтоогджээ.
Тухайн мэргэжлийн чиглэлийн нийт төгсөгчдийн 70-аас дээш хувь нь мэргэжлийн дагуу ажиллаж байгаа өндөр үзүүлэлттэй мэргэжлийн чиглэлүүдээс дурдвал:
- Урлаг 75.7%
- Мэдээлэл, сэтгүүл зүй тус бүр 75.6%
- Компьютер, анагаах ухаан тус бүр 74.4%
- Биологи 72.2%, барилга архитектур 72.1% байна.
Ажлын байранд гүйцэтгэж буй ажил үүрэг нь эзэмшсэн мэргэжлээс өөр чиглэлээр ажиллаж буй дундаж нь 20.5% байгаа юм. Ялангуяа дээд боловсролын салбарын
- Нийгмийн халамж-хангамж 42.9%
- Тээвэр 36.1%, хууль эрх зүй 32.3%
- Хүмүүнлэгийн ухаан 32.1%
- Байгаль хамгаалал 31.6%-ийн мэргэжилтнүүд нь мэргэжлийн бус хөдөлмөр эрхлэлттэй байна.
Их дээд сургуулийн өмчийн хэлбэр үл хамааран төгсөгчдийн нийтлэг ур чадварын хомсдол нь ёс зүй, харьцаа хандлага, багаар ажиллах чадвар, мэдээллийн технологи ашиглах, суралцах чадвар, гадаад хэлний мэдлэг байна. Ажил олгогчид ажилтандаа тавьж буй шалгуурын талаарх судалгааны эхний тавд
- Бичгийн харилцааны ур чадвар
- Үнэнч шударга, зарчимч байдал
- Багаар ажиллах ур чадвар
- Харилцааны ур чадвар
- Ёс зүй зэрэг ур чадварууд байгаа бол голч дүн 13-рт байна.
Харин Global Human Capital Report (WEF, 2017)–д өнөөгийн хурдтай өөрчлөгдөж буй дэлхий ертөнцөд хүүхэд, залуус зохицон амьдрахад:
- Санаачилгатай байх
- Амаар болон бичгээр өөрийгөө зөв илэрхийлдэг байх
- Сониуч зантай байх
- Төсөөлөх чадвар эзэмших боломж олгох талаар онцолжээ.
АЖИЛ ЭРХЛЭЛТ БА УР ЧАДВАР
Технологийн дэвшил, хүмүүс хоорондын харилцаа, улс орнуудын хөгжлийн түүх, боломж зэрэгт анализ хийж, ирээдүйг таамагладаг ирээдүй судлалын олон улсын нийгэмлэг үүсчээ. Энэ нийгэмлэгийн үндэслэгч Жон Нэйсбитийн аргачлалд үндэслэж, 2050 он хүртэл дэлхийд юу болох талаар судалсан багийн тайлангийн илтгэлд “Хөгжил Европ, Хойд Америкаас илүү өмнө зүг рүүгээ төвлөрч байна. 2050 он гэхэд дэлхийн хамгийн том эдийн засаг Хятад болно” гэжээ. Бидний хөрш зэргэлдээ оронд дэлхийн баялаг төвлөрөх нөхцөл аль хэдийн бий болжээ. Энэ боломж, нөхцлийг Монгол улс ашиглахын тулд ажилчин бэлтгэхээс илүүтэй шинжлэх ухаан, инженер, харилцаа холбооны технологи, судалгаа боловсруулалтын өндөр ур чадвартай дээд боловсролтой иргэдийг бэлтгэхэд онцгой анхаарах учиртай.
Их сургууль төгсөөд, насаараа нэг албан байгууллагатай амьдралаа холбодог байсан үе аль хэдийн ард хоцорчээ. Их Британид хүн амьдралынхаа туршид 13 удаа, АНУ-д 10.6 удаа ажлаа сольж, дөрвөн мэргэжил эзэмших болсон зэрэг олон өөрчлөлтийг бид хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүйд хүрч байна. Япончууд өмнө нь “Тогтвортой ажил эрхлэлтийн бодлого” ярьж байсан бол өдгөө “урсамтгай ажил” (labor fluidity)-ын тухай онцолж байна.
Энэ цаг үед их дээд сургуулиуд сургалтын орчин, нөхцлийн шинэчлэлд мэдээллийн технологийг хэрхэн ашиглаж суралцагчдад олон талын боломж олгох вэ? гэдэгт ухаанаа уралдуулахаас өөр сонголтгүй. Саяхан болтол хүмүүс ажлаа хөнгөвчлөхийн тулд робот бүтээж юуг роботоор хийлгэж болох вэ? гэдэг байсан бол өнөөдөр роботоор юуг хийлгэж болохгүй вэ? гэсэн асуудлыг шийдэх хэрэгтэй болжээ.
Их дээд сургуульд суралцагчдын академик мэдлэг, мэдээлэл төгсөх үед нь аль хэдийн хуучирсан байх ирээдүй хүлээж байна. Иймээс их дээд сургуулиуд жишээ нь: оюутнуудыг түүхийн тухай зүгээр л унших төдий бус, тухайн түүхэн үйл явдалд өөрөө оролцож байгаа мэт дадлага хийж, олон эх сурвалжаас хайлт хийн, дүгнэлт шийдвэр гаргах боломж олгох зэргээр сургалтын үйл явцад өөрчлөлт хийх нь чухал гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх учиртай. Дээд боловсролын байгууллагуудын менежмент, соёл,сургалт, үйл ажиллагаа нь хүн болох, зөв дадал, суралцах арга барилд суралцах боломж олгох, сургалтын хөтөлбөрийг сургууль бүр өөрийн онцлог, давуу талд суурилан тасралтгүй хөгжүүлж, мэдээллийн технологийг амжилттай ашиглан, хэрэгжүүлэхээс төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлт, сургуулийн хувь заяа хамаарна.
Улс төрөөс хэт хараат удирдлага менежменттэй, санхүүжилтийн 90 гаруй хувийг зөвхөн сургалтын төлбөрөөс бүрдүүлдэг жишгээр бид ирээдүйд тэнцэж амьдрахад, дээд боловсролын салбарыг хөгжүүлэхэд, ажил эрхлэлт, хүний нөөцийн хөгжлийн шийдэл гаргахад тун бэрх юм. Ажил олгогчид их дээд сургуулиудын хамтын ажиллагаа бэхжиж, улс төрөөс хараат бус болж, компаниуд бөх, морь байлдаг жишгээрээ сургалт, судалгааны үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулдаг болвол бид нийтээрээ хожно.
2019 оны 7-р сар
Баавгайн Насанбаяр Ph.D /Боловсрол судлал/