2017 оны ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгуулийн хоёр дахь санал хураалтын дүнгээр нийт санал өгсөн 1 сая 207 мянга 787 иргэний 99 мянга 494 иргэн буюу 8.23 хувь нь санал огт тэмдэглээгүй “цагаан” хуудас тоолуулсан онцлог үйл явдал гарав. Тухайн үед үүнийг анхан шатны сонгуульд бүдэрсэн нэг нэр дэвшигч, нэг улс төрийн намын “өшөө хорсол” мэтээр тайлбарлаад өнгөрсөн авч чухамдаа Монгол дахь сонгох, сонгогдох эрхийн хэрэгжилт хямралд идэгдсэний ноцтой дохио энэ байлаа.
Монгол улсын Үндсэн хуулийн 16.9-д, Сонгуулийн тухай хуулийн 2.11-д заасан сонгох сонгогдох эрхээ бид УИХ, Ерөнхийлөгч, Орон нутгийн хурал зэрэг 3 сонгуульд 4 жилдээ нэг удаа эдэлдэг.
- Харин бодит байдал дээр энэ эрх маань ямаршуухан байдалтай байна вэ?
- Бид хүссэн хүнээ эсвэл өөрийгөө нэр дэвшүүлж, түүнийхээ төлөө саналаа өгөх эрхтэй байна уу үгүй юу?
- “Дургүй бандийг дарж байж сахил хүртээв” гэдгийн адил хэн нэгний урьдчилан найруулсан сонгууль жүжигт оролцож, “лам олдохгүй бол буцахдаа таныг зална” гэсэн үлгэрээр хуудсанд бичсэн нэгнийг дугуйлсан болоод өнгөрч байна уу?
- Сонгогдсон гишүүн нь элдвээр аяглаж, эрүүл галзуу нь мэдэгдэхгүй аашилж, идэж уухыг үзүүлээд өгөхөөр “үгүй энэ нөхөр чинь хаанаас яагаад гараад ирэв ээ” гэж нэгнээсээ асуун гайхах сонгогч. Энэ мэт олон асуулт байна аа.
Чухамдаа “жирийн үхэх заяатан” бидний сонгох, сонгогдох эрхийг хулгайлах нүдэнд үл үзэгдэж, чихэнд үл сонсдох их ажил далд өрнөдөг бөгөөд түүний схемийг нэг харъя.
Асуулт 1. Улс төрийн намуудын тойрог хуваах тохиролцоон гэж юу болох
1992 онд УИХ-ын анхны сонгуульдаа санал өгөх эрхтэй иргэдийн 95.6 хувь оролцож, Монгол даяараа итгэн найдаж асан тэр үед энэ ойлголт байсангүй. Харин дараа дараагийн УИХ-ын сонгуулийн үед намууд хүчирхэгжиж, эрх мэдлийн амт авч, “түрийвчээрээ” нэгдэх болсон үеэс УИХ-ын сонгууль улмаар иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгуульд тойрог хуваах гэсэн энэ ойлголт гарч ирэв. Тойрог жижгэрч 76 болсон нь үүнд мөн ташуур өгчээ.
Улс төрийн намуудын удирдлагын түвшинд сонгуулийн тодорхой тойрогт нэг нам нь найдвартай гаргах гэсэн хүнээ дэвшүүлэх бусад нь дүр эсгэсэн өрсөлдөөн харуулах үүднээс нэр дэвшүүлэхгүй хаях эс бөгөөс сул, олонд танигдаагүй хүнээ дэвшүүлсэн болох тохироог ийнхүү нэрлэх аж. Энэ тохиролцоо бол ихэвчлэн төр барилцдаг намын удирдлагад байгаа нөхдийг хамардгаараа онцлог агаад Чи ч намын лидер, Би ч намын лидер хоёулаа сонгогдох зарчим буюу “хүчтэнгүүд”-ийн хийх үйл юм. “Жижиг” намуудын хувьд “манайх хүнээ дэвшүүлнэ тэгэхдээ таныг, танай намын нэр дэвшигчийг дэмжиж ажиллана, өрсөлдөгчийн чинь саналыг хуваана, харин та ялахаараа манийгаа битгий мартаарай” гэсэн болзолтойгоор энэ тоглолтонд оролцоно.
“Том” “жижиг” намууд эвсэл үүсгэн оролцохдоо тойргоо мөн тохирох бөгөөд энд “АХ” эвсэл, “Эх орон ардчилал эвсэл”, “МАХН-МҮАН-ын шударга ёс эвсэл” зэрэг эвслийн жишээг дурдаж болно. Харин “том” намуудад “тоогдоогүй” жижиг намууд “Иргэний эвсэл”, “Эх орончдын эвсэл”, “Гурав дахь хүчин эвсэл”, “Тусгаар тогтнол-эв нэгдэл эвсэл” зэрэг эвслүүдэд нэгдэж УИХ-ын сонгуульд оролцож байсан боловч нэг их амжилтанд хүрээгүй, харин “ах” намуудаа шууд болон шууд бусаар дэмжсэн байлаа.
Асуулт 2. Сонгуульд “нүдээ олсон” зөв хүнээ дэвшүүлдэг үү? Мөн сонгогчид үүнд оролцож чаддаг уу?
Бие даагчдыг төдийлөн таалдаггүй Монголчуудын хувьд аль намаас хэнийг дэвшүүлж байна, түүнийг нь сонгоход хүрдэг бөгөөд нэр дэвшүүлэх үйл явц гагцхүү улс төрийн намын үйл хэрэг болж, иргэдийн оролцоо үндсэндээ тэг хувилбарт шилжжээ.
Уг нь сонгуулийн тойрогт аль чадалтай, олонд хүндтэй нэгнээ нэр дэвшүүлдэг болох гэсэн эрмэлзэл намуудад байсан, түүнээ хэрэгжүүлэх гэж үзсэн ч “их санасан газраа есөн шөнө хоосон хононо” гэдгийн адил амжилтанд хүрээгүй. Тухайлбал, МАХН (хуучнаар)-ын судалгааны Прогноз ( хуучнаар) төвөөс УИХ-ын сонгуулийн өмнө тойрог бүрд сонгогчдын дунд санал асуулга явуулж нэр дэвшигчээ тодруулах гэсэн авч санал асуулгын дүнг засах, чинийх арван хувь, минийх аравхан хувь гэх мэтээр самарснаас бөөн будилаан гарч “бид одоохондоо ийм түвшинд хүрээгүй байна, дарга нар шийдэх нь зүйтэй амой” гээд орхисон байна. Мөн АН ч ийм оролдлого хийж ерөнхийлөгчийн сонгуульд зөв хүнийг дэвшүүлэх сунгааг Америкийн праймериз (presidential primaries) жишгээр хийсэн ч мөн бүтэлгүйтсэн. Одоо ч гэсэн МАН бол 369 гишүүнтэй бага хурлаасаа, АН анхан шатны намын байгууллагаас шаталсан зарчмаар УИХ болон Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлж байгаа боловч бодит сонголт намын эрх баригчдын хүрээнд шийдэгдсэн хэвээр байна.
Тойрог хуваах дараагийн үйл явц нам дотроо үргэлжлэн өрнөнө. Эхлээд намаасаа нэр дэвших эрхийн төлөө тэмцэлдэх бөгөөд хэн намын удирдлага, нөлөө бүхий фракцид ойр байна, хэн мөнгөтэй түүнээ зөв хүнд, зөв цагт нь өгч чадсан тэр нөхөр нэр дэвших эрхээ олж авах бөгөөд улмаар аль тойргоос вэ? гэдэг дараагийн тэмцэлд ханцуй шамлан орно. Мэдээж намуудын удирдлагын түвшинд хийсэн тойргийн хуваарилалтын дагуу “үхлийн ” гэсэн тодотголтой тойрогт хэн ч очихыг хүсэхгүй боловч аанай л “хоншоор нь дутсан хэн нэгэн товариш золиос болон тийш шидэгдэж нам ялбал албан тушаал бат гэсэн “амлалт” өвөрлөн одно.
Тойрог хуваахад “тойргоо усалсан эсэх” чухал бөгөөд энэ нь улс орны хэмжээнд сэтгэж, бүтээж ажиллах үүрэгтэй УИХ-ын гишүүдийг “жалга довын депутат” болгож, сонгогч олны үнэлгээг ч жижгэрүүлж төрийн хөрөнгөөр барьсан сагсан бөмбөгийн талбай зэргээр гишүүнээ үнэлдэг явдлыг архагшуулан гааруулдаг ноцтой үр дагавар дагуулна. Үүнээс үүдээд бараг л аятайхан “жорлон” барьчих юм бол их хурлын гишүүд гүйж очин нээлт хийн тууз хайчилж зогсдог уламжлал бий болсон нь бас нэг үнэн.
Тойргоо ийн усалж чадсан нь тойрогтоо үлдэх, чадаагүй нь дараагийн “шанстай” тойргийг сонгох гэж дайны хажуугаар дажин өрнүүлнэ. Уул шугамандаа нэр дэвшихийн төлөө ил тод, шударга өрсөлдөөн өрнөх нь ардчилсан либераль нийгмийн ердийн хэм хэмжээ. Харамсалтай нь Монголд нам хоорондын хуйвалдаан, нам доторх хор найруулалт, “өөрийн хүнийг” дэвшүүлэх бүлэг фракц хоорондын далд нуугдмал, эрх мэдэл, мөнгөний өрсөлдөөн болсон нь Монголчуудын сонгох, сонгогдох эрхийн бас нэгэн хулгай болжээ.
Асуулт 3. Нэр дэвшигчдийн тухай үнэн зөв мэдээлэл авч, хариуцлагатай сонголт хийж чаддаг уу?
Нэр дэвшигч, түүний мөрийн хөтөлбөрийн тухай хүртээмжтэй, үнэн зөв мэдээлэл авах нь Сонгох эрхийн хэрэгжилтийн нэг чухал нөхцөл. Нэр дэвшигч ч шударга, ёс зүйтэй байж, сонгогчдын ухамсартай, эрүүл сонголт хийх нөхцлийг хангах ёстой. Иймээс ч сонгуулийн тухай хууль тогтоомжид “хуурч мэхлэх”, “эд мөнгөөр татах” болон “сонгогчдын санал худалдан авахад чиглэсэн бусад аливаа үйлдэл, үйл ажиллагаа явуулах”-г хориглосон нь бий.
Бодит амьдрал дээр байдал огт өөр. Нэр дэвшигчийн сурталчилгааны үйл ажиллагаа 1.Хууль журмын дагуух ил хувилбар болон 2. “Ирлэсэн тонгорог шиг байж, элдвийг хийнэ” гэх нууц хувилбараар явна. Анхдугаар хувилбар бол мөрийн хөтөлбөр, захидал, нэрийн хуудас, сонин, сэтгүүл зэрэг хэвлэмэл материал тарааж, уулзалт зохиож, зураг хөргөө зөвшөөрсөн газар мандуулж, хэвлэл мэдээлэл, цахимаар сурталчлах зэрэг хуульд заасан зүйлсийг хийхийг хэлнэ. Энэ үеэр хийдэг зүйлс бүх нэр дэвшигчдийн хувьд ойролцоо ч “түрийвч болон бэлчээрийн хэмжээ”-ээс сурталчилгааны цар хүрээ, “нүнжиг” хамаарна. Энэ бол мөсөн уулын зөвхөн харагдах хэсэг нь.
Нөгөө “Ирлэсэн хутга мэт” гол нууц хувилбар нэр дэвшигчийн дийлэнх цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө, хүн хүчийг сорно. Тус хувилбарын эхний шатанд нэр дэвшигч тухайн тойрог дахь өөрийн намын гишүүн, идэвхтнүүдээ тойглох ажлыг хийнэ. Ингэхдээ ялахын өмнө буюу цалин нэрээр өгөх мөнгө, бусад “халамжийн зүйлс” болон ялсны дараа “ажил албан тушаал амлах”, “гадаадад амралт зугаалгаар явуулах”, эрх мэдлийн бусад буян хишгээ хуваалцах зэрэг амлалт өгч хэрэгжүүлэхээс эхэлнэ. Тэдний ажлын зохион байгуулалт нь дор дороо хариуцан санал өгүүлэх “тавт” “аравт”-ын системээр явах, мөн хамгийн нэр нөлөөтэй, идэвхтэй хэсэг нь нэр дэвшигчийг тухайн тойргийн “найдвартай” хүмүүс, төрийн бус байгууллагуудтай холбох ажлыг хариуцна. Энэ хувилбарын гол тулгуур багана, зарчим нь бүх нэр дэвшигчдийн хувьд нийтлэг байдлаар явдаг. Үүнийг тоймлон харъя:
Тавт, аравтын систем: Нэр дэвшигчийг дэмжигч бүр доороо таваас арван хүн хариуцаж санал өгүүлэх бөгөөд тэднийг тойглох, бусдад алдахгүй байх бүх ажлыг нэр дэвшигчийн штабын өмнө хариуцахыг хэлнэ. Энэ схем нь сүлжээний бизнестэй ижил загвараар явах бөгөөд аалзны тор мэт тойргийн бүх сонгогчийг хамрах зорилго агуулна.
“Зорилтот бүлгүүдтэй” ажиллах: Тухайн тойрогт байгаа нэг нутаг усныхан, ах дүү хамаатан садан, нийгмийн эмзэг бүлгийнхэн, залуучуудын байгууллага, ахмадын холбоо, СӨХ, нутгийн зөвлөл зэрэг төрийн бус байгууллагууд тэр бүү хэл архаг архичдын бүлгийг анхааралдаа авч, тэдэнд таарч тохирсон амлалт, гар цайруулах мөнгө төгрөгөөр тордох ажлыг зохицуулна. Энэ үеэр сийрэгхэн зарим нэг нь өөрийн бүлгийн гишүүдийн иргэний үнэмлэхийг цуглуулаад барьчихсан, ийм мөнгө, тийм юм бүтээж өгвөл саналаа танд өгнө гэчихсэн ил тод явах нь бий.
Бүх хүнтэй тулж ажиллах: Нийгэм цахимжсан нь уг схемийг улам ач холбогдолтой болгож байна. Нэр дэвшигч бүр өөрийн тойргийн сонгуулийн насны бүх хүний дэлгэрэнгүй бүртгэлийг улсын бүртгэлийн албадаас олж авна. Уг нь хуулиар хориотой боловч “болно, болохгүй юм байхгүй” зарчимтай нийгэмд бол хамаагүй. Дээр нь СӨХ, Ахмад, залуучуудын байгууллага гэх мэт ТББ өөрсдийн мэдлийн бүртгэлийг мөн нэр дэвшигчид “гардуулна”, гэхдээ төлбөртэй. Сүүлийн жилүүдэд банк, санхүүгийн байгууллагуудын өрийн данс хүртэл “гүйлгээнд” орчихсон цохиж явдаг болж. Мэдээж, таны талаарх бүх мэдээлэл байгаа хойно гар утас руу чинь залгаад “эмзэг асуудлыг” тань шийдэж өгөх амлалт өгч тодорхой нэр дэвшигчийн төлөө саналаа өгөхийг уриална. Үүний тулд бүхэл бүтэн утасны компани шиг бүтэц ажиллана. Татгалзаж боломгүй санал авсан хүн яах билээ дээ, саналаа өгч л таарна.
Санал худалдагдахаас сэргийлж худалдан авахуй: Нэр дэвшигч бүр “хэлэмгий хүн сурамгай” гэдгийн адил өрсөлдөгчөө хууль бус юм хийж байгаа гэдэгт бүрэн итгэлтэй байдаг. Энэ итгэлийг нь түүнийг тойрон хүрээлж байгаа штаб, намын идэвхтэн, сонгуульт ажилтан, “сайныг хүсэгч” бүр бэхжүүлнэ. Тэд янз янзын кейс жишээ татах бөгөөд өөрийн дэмжлэгээ санал болгож буй гадны нөхдүүд ч хэрэв та зөвшөөрөхгүй бол таны өрсөлдөгч дээр очно доо, тэр намайг бүр гуйгаад байгаа гэх зэргээр сүрдүүлэн “айлгана”. Хаданд хавчуулагдсан халиуны зулзага мэт болсон нэр дэвшигч маань саналаа өрсөлдөгчдөө алдахгүйн тулд урьдчилан сэргийлэх зарчмаар алгаа тэнийлгэнэ. “Авсан хүн нэг тамтай, алдсан хүн арван тамтай” гэдгийн үлгэрээр нэр дэвшигч цуглуулсан хэдээ алдчихгүйн тулд сонгууль дуусан дуустал аргадан тойглох болно. Энэ бүхэн мөнгө, асар их мөнгө шаардана. Үүнийг нэр дэвшигч хувийн данснаасаа түүнчлэн ивээн тэтгэгч нараасаа гаргуулна. Энэ нь түүнийг бас л хэн нэгэнд өртэй болгож, аяганы хариу өдөртөө агтны хариу жилдээ гэгчээр хэзээ нэгэн цагт албан тушаал, хууль бус давуу байдал гэх мэт зүйлээр өрөө төлөхөд хүргэж, барьцаална.
2016 оны УИХ-ын сонгуульд нийт 12 нам, 3 эвсэл, 498 нэр дэвшигч оролцсон аж. ҮАГ-аас гаргасан аудитын дүнд дурдсанаар сонгуульд оролцсон 11 нам, 2 эвсэл нийт 8,363.9 сая төгрөг төвлөрүүлснээс 8,349.3 саяыг нь зарцуулжээ. Харин 498 нэр дэвшигчээс 386 нь сонгуулийн зардлын тайлангаа хуульд заасны дагуу холбогдох төрийн байгууллагуудад ирүүлсэн нь нийтдээ 26,010,9 сая төгрөг болжээ. Эндээс харахад нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн зардлын нийлбэр дүн 34 тэрбум 360.2 сая төгрөг болж байна.
Дээр дурдсан бүхэн мөрийн хөтөлбөрөө уралдуулж, мэдлэг ур чадвар, туршлага, ёс зүйгээ сойж сонгогчийн санал авах зорилготой сонгуулийн сурталчилгааг орвонгоор нь эргүүлж, сонгох эрх гээчийг ул болгон, мөнгө төгрөг, эрх мэдлийг зул болгон залснаар сонгох, сонгогдох эрхийн хулгайн бас нэг хэлбэр болж хувирна.
Асуулт 4. Энэ бүх хулгайг Нэр дэвшигч зохион байгуулдаг уу?
Тийм бас үгүй. Анх энэ бүхнийг улс төрчид, намууд оруулж ирсэн бөгөөд “ариун газар хоосон байдаггүй”-н үлгэрээр бүр бие даасан тогтолцоо систем болон хувирсан гэдэг утгаараа ТИЙМ. Нөгөө талаас эрэлт байгаа газар нийлүүлэлт бий болох зах зээлийн зарчмаар сонгуулийг мөнгө олох хэрэгсэл болгон хувиргадаг нийгмийн бүхэл бүтэн бүлэг давхраа бий болсон бөгөөд тэд нэр дэвшигчдэд “татгалзах аргагүй санал дэвшүүлж” мөнгө сааж, ашиг олдог болсон нь үнэн. Энэ утгаараа нэр дэвшигчид бас “хохирогч” болох нь олон. Сонгуулийн үеэр ашиг олдог энэ бүлэглэлүүд улам зохион байгуулалттай, хууран мэхлэх, залилах, айлган сүрдүүлэх хэлбэрт шилжсэн бөгөөд хууль хяналтын байгууллагаас энэ мэтийн “бизнес эрхлэгчидтэй” ямар ч тооцоо боддоггүй учир бүр даамжирсаар, сонгох сонгогдох эрхийн хулгай гаарчихсан.
Асуулт 5. Хүн бүр сонгох эрхээ худалддаг гэж үү?
Мэдээж үгүй. Өөрийн итгэл үнэмшил, үзэл бодол, таалах эс таалах зан үйлдээ захирагдан саналаа өгдөг хүмүүс дийлэнх байгаа ч эдний тоо улам цөөрсөөр байна. Тэд саналаа худалдахгүй ч санал хураах байранд ирэхээс сайн дураар татгалзах болсноор “санал худалдагч, худалдан авагч” олонх болох аюул бодитой боллоо. Ерөнхийлөгчийн 1993 оны сонгуульд 92.7 хувьтай оролцож байсан сонгогчдын тоо буурсаар 1997 онд 85.6 хувь, 2001 онд 83 хувь болж 2017 онд 60.6 хувь болж унав. УИХ-ын сонгуулийн ирц ч мөн адил. Орон нутгийн хурлын сонгуулийн ирц арай ядаж 50+1 болж, зарим газар ирц хүрэхгүй дахиж байна. Үүний шалтгаан нь намуудын дэвшүүлж байгаа нэр дэвшигч сонгогчийн сонголтонд нийцэхээ больж, “өвсөнд ороовч үхэр үл идэх” болж хувирсантай шууд холбоотой. Нэгэнт таалахгүй хүнээ хүчээр сонгохгүйн тулд саналаа өгөхөөс татгалзах болж улмаар саналаа өгсөн ч тэмдэглэл хийхгүй цагаан хуудас уншуулж байна. Энэ байдал даамжрах аваас бид удахгүй сонгуулиа явуулж чадахаа болих магадлалтай.
Асуулт 6. Сонгох сонгогдох эрхийн хулгайгаас зайлсхийх арга зам байна уу?
Үндсэн хуульд заасан язгуур эрхээ шударгаар, сэтгэл ханамжтайгаар эдлэх боломжийг бүрдүүлэх олон арга зам байдаг талаар судлаачид, улс төрчид, мэргэжилтнүүд хэлдэг, ярьдаг. Үүнийг бичигчийн хувьд бол сонгуулийн саналын хуудсанд нэр дэвшигчдээс гадна БҮГДИЙН ЭСРЭГ гэсэн сонголтыг оруулж өгөх хэрэгтэй санагдана. Зарим хүмүүс хэрэв ингэвэл сонгууль нурна, дахин сонгууль зохион байгуулах гэж төсвийн асар их хөрөнгө мөнгийг зарах шаардлага гарна гэж “санаа зовдог”. Үнэхээр сонгуульд бид төсвийн багагүй мөнгийг зардаг ч чадамжгүй, шударга бус, сонирхлын зөрчилд идэгдсэн хууль тогтоох байгууллагын өр төлөөсийг хэмжих аргагүй бөгөөд үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолоороо дэнчин тавихад хүрснээс дахиад хэдэн тэрбумыг зарахад яахав. Нэр дэвшигчдийг нь сонгогчид хүлээж авахгүй байх аваас намууд ч гэсэн “нүдээ олсон” хүнийг дэвшүүлэхийг хичээнэ, сонгогч ч хариуцлагатай сонголт хийж, хулгайг даран Сонгох сонгогдох эрхээ жинхэнэ утгаар эдлэх буй заа.
2019 оны 5-р сар
О.Мөнхбат, Доктор, МУИС-ийн Профессор