Улс төрийн ардчилсан, парламентын засаглалтай улс оронд бүх нийтийн нээлттэй, чөлөөт, шууд сонгуулиар дийлэнх сонгогчдын санал авсан улс төрийн намд (намуудад) төр засгийнхаа бүх эрх мэдлийг шилжүүлдэг. Төрийн эрх мэдлийг ийнхүү гардан авдаг цорын ганц байгууллага болох улс төрийн нам нь дотооддоо өөрөө ардчилалтай байж л, улс орноо ардчиллын зарчим, үнэт зүйл дээр суурилан удирдаж чадна. Зөвхөн тийм улс оронд л нийгэм нь цэцэглэн хөгжиж, ард иргэд нь ажил хөдөлмөр эрхэлж, элбэг дэлбэг амьдардаг.
Тэгвэл монголын улс төрийн намуудын дотоод ардчилал нь ямар түвшинд байгаа вэ?
Энэ асуултад хариулахыг оролдож Дефакто Институтаас “Улс төрийн намын дотоод ардчиллын” индексийн судалгааг явуулж, анхны тайлангаа гаргав. Судалгааны үр дүнд монголын улс төрийн намууд яг нам мөн эсэх, мөн гэж үзсэн нь институтийн хувьд аль хэр төлөвшсөн талаар сэтгэл түгшээсэн дүр зураг гараад байна.
Намууд ба тэдний төлөвшлийн судалгаа
Монголын улс төрийн намууд хамгийн ихээр авлигад автсан, бүр газрын ашиглалттай холбоотой албан газрууд, гааль, татварын байгууллагуудыг ч ардаа оруулчихаад байгааг “Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт, мэдлэг” гэсэн Азийн сангийн судалгаагаар тогтоожээ. Сүүлийн арван жилийн турш явуулсан энэ судалгааны авлигажилтын жагсаалтад улс төрийн намууд 2015 онд хоёрдугаарт, 2016 онд нэгдүгээрт, харин 2017 онд хоёрдугаарт оржээ. Улс төрийн намуудыг авлигаас салгахын тулд гаднаас нь нийгмийн, дотроос нь гишүүдийн шахалтыг бий болгох шаардлагатай боллоо.
Улс төрийн намуудын төлөвшлийг харуулсан судалгааны жишгийг хайсаар Израйль улсын Ардчилал институтийн “Улс төрийн намуудын дотоод ардчиллын индекс” тайланг олсон юм. Энэ тайлантай танилцаж, байгууллагатай нь холбогдож, зөвлөгөө авч тэднийхтэй төсөөтэй аргачлалаар Монголын улс төрийн намуудын талаарх судалгааг Дефакто Институт 2018 оны 2-5-р саруудад хийж гүйцэтгэв.
Тус судалгааны үндсэн зорилго нь улс төрийн намуудыг инстүүцийнх нь хувьд илүү төлөвшүүлэх, гишүүдийнх нь мэдлэг оролцоог дээшлүүлэхэд оршиж байна. Энэ индексийг боловсруулахын тулд Монгол улсын Дээд Шүүхэд бүртгэлтэй 28 улс төрийн намаас асуулга авахыг хичээсэн боловч зөвхөн 6 намыг хамруулж чадав. 10 намын дарга нар судалгаанд оролцох боломжгүй гэсэн бол, 12 намын удирдлага нь эргэж холбогдохоо амалсан ч, төдөлгүй утсаа ч авахаа больсон. Судалгаанд оролцсон намууд гишүүдийнхээ нэрс, утасны дугаарыг өгсөнд талархаж байна.
Судалгааг намын гишүүдээс утсаар асуулга бөглүүлэх болон эксперт судлаачидтай нээлттэй ярилцлага хийх аргачлалаар явуулсан болно. Судалгааны эх олонлог нь Дээд Шүүхэд бүртгэлтэй 6 намын нийт гишүүдийн тоо буюу 535,324 хүн байлаа. Эндээс түүвэрлэхдээ үнэмшлийн түвшин 95%, алдааны нарийвчлал 5% байхаар тооцон, 384 гишүүдийг хамруулсан болно. Харин улс төрийн намуудын дотоод ардчилал, санхүүжилтын нөхцөл байдлыг тайлбарлах, учир шалтгааныг ойлгох зорилгоор чанарын судалгааны арга буюу 10 эксперттэй нээлттэй ярилцлага хийлээ. Индексийг оролцоо, өрсөлдөөн, ил тод байдал, санхүүжилт гэсэн 4 үндсэн хэмжигдэхүүнээр шинжилж, улс төрийн намуудын дотоод ардчиллын үнэлгээг гаргалаа.
Судалгааны үр дүн
Индексийн үр дүнг доорх хоёр зурагнаас харж болно.
Зураг 1: Дотоод ардчиллын индекс
Зураг 2: Дотоод ардчиллын ерөнхий индекс
Гишүүдийн оролцоо гэдэг хэмжигдэхүүнээр улс төрийн нам дотроо аливаа шийдвэр гаргахад гишүүд ямар нөлөөтэй оролцож, тэднийг хэр өргөнд хүрээнд хамруулж байгааг шинжиллээ. Нийт 20 хүртэлх оноо авах боломжтойгоос индекст хамрагдсан 6 нам дундаж нь 10.25 болов. Индексийн дараагийн хэмжигдэхүүн бол өрсөлдөөн. Энэ нь нэг албан тушаалд хэдэн хүн өрсөлдөж буйг харуулна. Үүний дагуу намын дотоод удирдлага, зохион байгуулалтын бүтцийн голлох албан тушаалуудад сонгууль явагдсан байдал, нэр дэвших боломж хэр нээлттэй байгааг шинжилсэн. Индекст 24 хүртэлх оноог эзэлдэг энэ хэмжигдэхүүнээс монголын улс төрийн 6 нам дунджаар 16.28 оноо авчээ.
Ил тод байдал буюу намынхаа үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, тайлантай танилцах боломж гишүүдэд хэр байгааг хэмждэг. Мөн нам нь үйл ажиллагаагаа гишүүд, олон нийтэд хэр нээлттэй явуулж байгааг харуулдаг. Нийт 24 оноо бүхий хэмжүүрээс улс төрийн зургаан нам дунджаар 9.26 оноог авлаа. Улс төрийн намын дотоод ардчилалтай уялдаа холбоотой чухал хүчин зүйлүүдийн нэг бол санхүүжилт юм. Улс төрийн намын санхүүжилтын эх үүсвэр нь намын үйл ажиллагаа, дотоод ардчилалд шууд нөлөөлдөг. Энэхүү индекст санхүүжилт гэсэн хэмжигдэхүүн нь хамгийн их буюу 32 оноог эзэлнэ. Үүнээс судалгаанд хамрагдсан 6 улс төрийн нам дунджаар 10.78 оноотой байна.
Израйлийн “Ардчилал” институт судалгаандаа намуудыг гурав ангилсан байсан.
1) 61- 100 оноо авсан бол ардчилсан нам
2) 30 – 60 оноо авсан бол хагас ардчилсан нам
3) 30 -аас доош оноо авсан бол ардчилалгүй нам. Энэ ангиллаар бол манай судалгаанд хамрагдсан 6 нам “хагас ардчилсан” нам ажээ. Өөрөөр хэлбэл, манай намуудын дотоод ардчиллын түвшин нь ойролцоо, хангалтгүй түвшинд байна. Израйлийн судалгаанд хамрагдсан 18 намаас 5 нь 61-ээс дээш оноо, Хөдөлмөрийн нам нь гэхэд л 86 оноо авсан байх жишээтэй. Мөн тэдний намуудын оноонуудын хооронд зөрөө их байсан.
Судалгаа гаргахад 28 намаас дөнгөж гурав нь (АН, МАН, Ногоон нам) өөрийн цахим хуудастай, бусад нь байхгүй, сошиал буюу нийгмийн ертөнцөд аль ч нам нь товлосон нэг албан хуудас байхгүй, байгаа цөөхөн нь янз бүрийн нэртэй үнэмшил бага төрүүлж байлаа.
Дүгнэлт
Улс төрийн намуудын дотоод ардчиллын индексийг гаргаснаараа бид улс төрийн нам гэх инстүүц дээр гэрэл тусгаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ судалгааны оноогоор намууд өөрсдийн үйл ажиллагаа, дотоод ардчиллаа дүгнэж болно. Мөн тус судалгааны ачаар улс төрийн намууд нь гишүүддээ улс төрийн боловсрол олгоход хувь нэмэр болно гэж үзэж байна. Учир нь судалгааны асуулгыг явуулж байхдаа бид улс төрийн намын тухай хууль болон улс төрийн намын санхүүжилт, дотоод ардчиллын олон функцыг гишүүдэд нь тайлбарлах шаардлага гарч байлаа. Тухайлбал зарим намын гишүүд нам нь төсвөөс санхүүжилт авдгийг мэдэхгүй, огт сонсоогүй гэж хэлж байсан.
Чанарын судалгаанаас харахад, манай оронд улс төрийн намын эрх зүйн орчинг сайжруулах нь маш чухал болохыг ойлгосон. Ер нь дотоод ардчилал гэдэг бол инстүүцлэгдэх үйл явц юм байна. Тухайлбал намын санхүүгийн тайланг гаргах нэгдсэн стандарт байхгүй, нам бүр өөр өөр ойлголттой байна. Улс төрийн намуудын санхүүжилтыг ил тод болгоход дотоод ардчилал онцгой үүрэгтэй юм байна. Улс төрийн намууд санхүүжилтээ тайлагнадаггүй, мөнгөний урсгал нь нууц, энэ нь монголын авлигын эх үүсвэр болсон гэх зэрэг шүүмжлэлийг арилгах гол түлхүүр нь дотоод ардчилал байж болох юм. Учир нь намын гишүүд өөрсдөө илүү сайн ойлголттой болвол намынхаа удирдлагыг илүү шахаж, шаардана.
Улс төрийн намын тухай хуулийн 20 дугаар зүйлд нам санхүүгийн үйл ажиллагаандаа жил бүр аудит хийлгэн баталгаажуулж, нийтэд мэдээлнэ гэж заасан байдаг ч эдүгээ ганц ч нам цахим хуудсандаа санхүүгийн тайлангаа байрлуулаагүй байна. Сонгуулийн тухай хуулийн 40.6-д Сонгуулийн ерөнхий хороо намуудын сонгуулийн зардлын тайланг хянаж, 45 хоногийн дотор дүнг нийтэд мэдээлэх үүрэгтэй гэж заасан. Гэтэл Сонгуулийн Ерөнхий хорооны цахим хуудсанд 2016 оны УИХ-ын, 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тайлангуудыг одоог хүртэл тавихгүй байна.
Улс төрийн нам дотоод ардчилалтай буюу шийдвэр гаргах процедур нь нээлттэй, ил тод, хариуцлагатай байвал иргэд намуудад илүү итгэнэ. Итгэл нэмэгдсэнээр ардчилал бэхжих суурь бүрдэх юм.
Дефакто институт энэ судалгаагаа улам чанаржуулж, жил бүр тогтмол гаргах ажээ.
2018.06.27