Монгол ноолуурыг Холливудынхан өмсвөл бүх дэлхий тэднийг дагана

“Өглөөний сонин”-ы редакцийн уулзалтад эдийн засагч Д.Жаргал­сайханыг урьж, өнөөгийн улстөр болон нийгмийн амьдралын талаар ярилцлаа.

-Сүхбаатарын талбайд МАН-ын жагсаал боллоо. Төрийн ордонд УИХ-ын чуул­­ган хэвийн үргэлжилж ча­дах­гүй байна. Гол шалт­гаан нь  сонгуульд ялсан, бас ялагдсан гэдгээ аль аль нь хүлээн  зөвшөөрөхгүй бай­­гаа явдал. Ер нь энэ улстөрийн эмзэг байдал хаанаас эхэл­­сэн юм бол?
-Тухайн орныхоо хууль, журмын дагуу хамгийн их санал авсан улстөрийн нам төрийн эрхийг барих тэргүүн зэргийг эрхийг авдаг. Тоо нь хүрэхгүй бол бусадтай нийлж, эвсэл байгуулна.Ма­найх ардчилсан үндсэн хуульт замаар 20 гаруй жил боллоо. Гэхдээ зөв голдирол­доо ортол бас чамгүй ху­га­цаа зарцуулах байх. Өндөр хөгжилтэй  орнуудад сон­гууль будлиантай болсон, са­нал зөв, буруу тоолсон эсэхэд барагтай бол маргаан гар­даг­гүй. Нэг удаа Флоридад гарсныг эс тооцвол.
Ер нь сонгуулийг буд­лиантуулах, сонгуулийн хо­­роо алдаатай ажиллах ту­­­хай ойлголт иргэдэд нь ч байхгүй. Харин манайд сонгуулийн дараа ийм зүйл болох нь байх ёстой юм шиг болж. Үүний өмнөх сон­гуулийн дараа жагсаал болсон. Түүнээс болж өчнөөн эд хөрөнгө устгаж, таван хүн амь насаараа хохирсон. Өнөөдрийг хүртэл тэдгээр хүнийг хэн буудсан, яагаад хариуцлага хүлээхгүй бай­гаа зэрэг нь тодорхойгүй. Хурандаа нарыг энэ хэрэгт буруутгаж, барьж хорьсон. Гэтэл тэд үнэхээр тушаал өгсөн үү гэвэл, хэн ч баттай баримт дэлгээгүй. Хамгийн гол нь цаад эзэд нь хэн бэ гэдгийг гаргаж ирээгүй. Энэ нь сонгуулийн систем илүү хөгжих ёстой гэдгийг харуулж байна.

Өнөөдрийн болж буй үйл явдал бол шинэ биш. Яг ийм байдал өмнө нь дав­таг­даж байсан. Яах арга­гүй шинэчлэл, хөгжил хэ­рэгтэй байна. Үүний тулд улстөрийн намууд ман­лай­лалтай байх ёстой. Нам өөрөө манлайлалтай, дотор нь мөн манлайлагч байх ёстой гэсэн үг. Өдгөө Монголд хүлээн зөв­шөөрөгдсөн лидер алга.

-Эдийн засагч Д.Жаргал­сайхан улстөрийн аль хү­чийг сонгож байгаа вэ?
-Би уг нь эдийн засагч мэргэжлээр сургууль төгссөн. Дараа нь АНУ-д магистрын зэрэг хамгаалсан. Тэгээд аж­лын талбарт гарсныхаа дараа санал бодлоо илэр­хий­лэх хэрэгтэй гэж үзээд иймэрхүү байдлаар явж байлаа. Гэтэл над шиг үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа хүмүүс аль нэг нам, хүчний талд ажиллаж байсан. Тэр үед би нэг компанид гүй­­цэт­гэх захирлын алба хашиж байгаад больсон. Ми­ний бод­лоор өнөөдөр улс оронд аливаа намын гишүүн биш, улстөрийн группийн харьяа­лалгүй, бизнесийн хэ­­сэг болоогүй дуу хоолой хэрэгтэй.
Цаашид ийм бодолтой хүн олшрох байх. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ч бү­рэн бие даасан болно гэж бодож байна. Ер нь хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл хараат бус байна гэдэг хамгийн чухал. Энэ бол ардчиллын баталгаа. Харамсалтай нь манайд байгаа хэвлэл, мэ­дээллийн хэрэгслүүд улс­төрийн нам, бие хүмүүс, компанийн мэдэлд байдаг. Нэг үгээр ардчиллын нэг зарчим алдагдсан. Одоо үүнийг байлгахгүйн тулд со­нин, хэвлэл, телевизийн эздийг банкных шиг олон нийтэд зарлах ёстой. Тийм хуультай болох хэрэгтэй. Тэгж байж аль хэвлэл хэний мэдэлд байж, хаашаа чиглэдэг вэ гэдгийг хүмүүс мэдэж авна.
Түүнээс биш хүний мөнгө, түүнийг хэн хэрхэн, яаж зарцуулж байдгийг мэдэхийн тулд банкны эздийг зарлаад, харин хүний оюун санаанд шууд нөлөөлж, шийдвэр гар­­гахад нь тусч байдаг, мэ­дээлэл, мэдлэг, тархитай нь холбоотой энэ салбар хэний гарт байгааг мэдэж болдоггүй байж болохгүй. Тиймээс өн­дөр хөгжсөн орнуудад хэв­лэл, мэдээллийн хараат бус байдлыг хамгаалсан хууль байдаг. Эзэд нь аливаа улс­төрийн намын гишүүн бол түүнийгээ зарладаг. 

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эздийг зарлах ёстой

-Ерөнхийлөгчийн санаа­чилсан Хэвлэлийн эрх чө­­лөөний тухай хуулийн төсөл­тэй танилцаж амжсан уу?
-Үнэндээ би тун завгүй хүн. Одоо ч бараг сэтгүүлч болж дээ. Долоо хоногийн лхагва гараг бүр “Өнөөдөр” со­нинд өөрийн буланг хө­төлж, түүнийгээ орчуулж баа­сан гараг бүрт “UB Post”-т гаргадаг. Мөн лхагва гараг бүрт “NTV”-гээр “De facto” нэвтрүүлгээ гаргаж байна. Тиймээс хууль бүрийн төсөл­тэй танилцах завгүй байдаг.
Гэхдээ хэвлэлийн хуу­лийн талаарх саналыг би хоёр жилийн өмнө өөрийн нийт­лэлээрээ дамжуулж илэр­хийлж байсан. “Хумиг­даж буй эрх чөлөө” хэмээх нийтлэл гаргасан юм.

-Хэвлэлийн эрх чөлөөт бус байдлыг халах хэрэгтэй гэж байна. Чухам яг ямар байдлаар халах ёстой юм бэ?
-Ардчилсан орны гол онцлог бол хуулиар л хо­риогүй бол хүссэн зүйлээ хийж болно, нэгдүгээрт. Хоёр­дугаарт, миний үйлд­лийг хянах, хорих зүйл бол­ таны эрх чөлөө. Өөрөөр хэл­бэл, би эрх чөлөөтэй гээд бүх зүйлийг хийж болно гэсэн үг биш. Миний хийж буй үйлдэл таны эрх чөлөөнд халдах л юм бол тэр нь хяз­гаар, хориг болно. Ийм аксио­мыг хүн төрөлхтөн бий болгоод олон зуун жил болж байна. Гэхдээ нэг стандарт байдаг. Та хийж байгаа бүх зүйлдээ хариуцлага хү­лээх чадвартай байх ёстой байж гэмээнэ хийх гэснээ, хуулийн хүрээнд гүйцэтгэж болох юм.
Бие даасан, хараат бус хэвлэл, мэдээллийн хэ­­­­­рэг­­­сэл гэдгийг хүн бүр мэд­­­­дэг. Гагцхүү яаж бий болгох вэ гэдэг нь асуудал. Бусад орны туршлагаас ха­рахад, нэгдүгээрт, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эзэн хэн бэ гэдэг нь ил тод байх ёстой. Хамгийн гол нь хуульд ийм  заалт байх шаардлагатай. Хоёр­дугаарт, олон нийтэд хүрч буй мэ­дээлэлд хэвлэл, мэ­дээл­лийн хэрэгсэл инс­титутийн хувьд хариуц­лага хүлээх ёс­­той юм. Тэгээд  мэдээж,  үнэн,  бодитой мэдээлэл дам­жуулдаг байх нь зүй ёсны хэрэг. Үүний дараа зах зээл өөрийн шал­гуураараа хэвлэл, мэдээл­лийн хэрэгслийг өөд нь өргөж, эсвэл унагаана.

-Мэдээллийн суваг биз­несийн нэг төрөл мөн үү?
-Хэвлэлийн эрх чөлөөг хангахад чөлөөт өрсөлдөөн байх ёстой. Ганц, хоёрхон суваг улс оронд байх ёсгүй. Тийм учраас олон ургалч, үзэл бодлыг тодорхойлсон хэрэг. Хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл бол үйлдвэр. Энэ аж үйлдвэр хүчтэй, том бол­соор байна. Учир нь, өрсөл­дөөн нэмэгдэх хэрээр реклам нэмэгдэнэ. Энэ хэ­рээр хэв­лэлийн зах зээл томрох зарчимтай.
Өөр нэг зүйл нь хэвлэлүүд ялгаатай байх ёстой. Ту­хайлбал, АНУ-д “New-York Times”, “Washington Post” хэмээх хоёр сонин бий. Өөрс­дийн гэсэн онцлогтой тэс өөр сонинууд. “Washington Post” гэхэд илүү улстөрийн, аналитик нийтлэлүүдтэй. Ер нь хэвлэл мэдээллийн хэ­­­­рэгсэл бие даасан, хараат бус байхаас гадна өөрийн гэ­сэн онцлогтой байх ёстой. Тэр ялгаа нь хүн бүрт мэд­рэг­дэхүйц байх шаард­лагатай.

Дундаж анги хүчтэй байх тусам ардчиллын суурь бэхжинэ

-Монгол Улс ардчиллын замаар 20 гаруй жил явжээ. Гэхдээ яг ардчилалтай байж чадаж байна уу?
-Бид ардчилал гэд­гийг том зургаар харвал хэ­­­рүүл, зодоонтой ч   сон­гууль явагдаж, дайн байл­даан­­гүйгээр төр солигдон, хү­мүүс үзэл бодлоо илэр­­­хийлж, түүнийг нь хам­гаа­лах институт ажил­лаж байна. Мэдээж алдаа, ду­таг­дал, ав­лига зэрэг бараан  зүйл байгаа. Энэ аль ч ний­­гэмд байдаг. Гагцхүү эд­­­гээ­рийг хэр хурдан арил­гаж, зогсоохоос бүх зүйл хамаарна.
Ер нь ардчиллын хам­гийн гол илэрхийлэл гэж юу вэ. Дээр хэлсэн хувь хүний эрх чөлөөнөөс гадна, эдийн засгийн эрх чөлөө байх ёс­той. Хүмүүсийн эрхэлж буй бизнес, түүнийх нь өгөөж, өрсөлдөх эрх. Бүх эдийн засгийн зорилгын зо­рилго бол тухай орны иргэд нь сайн сайхан амьдрах. Энэ нь тухайн нийгэмдээ амьдралынхаа зардлыг дааж, цаана нь хуримтлал үүс­­­гэх чадвартай байх явдал. Эд­гээрийг нийгмийн дундаж давхарга гэж тодорхойлдог.
Дундаж анги хүчтэй байх тусам ардчиллын суурь бэхжиж байгаа юм. Ийм байж чадахгүй бол ардчилал тогтворгүй болно. Тиймээс 2022 он гэхэд Монгол Улсад дундаж ангийнхан олон болсон байх ёстой. Бид тэр зам руу ахисаар байна. Хам­гийн гол нь хүмүүст хаана ажиллаж, амьдрахаа сонгох эрх байгаа. Энэ бол маш том эрх чөлөө. Үүний төлөө хү­мүүс ажиллаж, авьяас чад­вараа зориулахад энэ ний­­гэм саад болохооргүй, тэр хүний бий болгосон үнэт зүйлийг зах зээл хүлээж ав­даг болсноор бид зөв за­маар урагшилж байна гэсэн үг.

-Монгол төрийн ард­чилсан нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг хэр ахицтай байгаа бол?
-Дээр хэлсэн шиг хөгжиж чадахгүй бол яах вэ. Үүнд хамгийн ихээр саад болж байгаа зүйл байна. Нийгэм бүрт  төр өөр, өөр үүрэгтэй. Тухайлбал, социалист, эсвэл феодалын нийгэмд төрийн гүйцэтгэх үүрэг нэг өөр. Ард­чилсан нийгэмд бас өөр. Гэтэл бид үүнийг ойлгохгүй, өнгөрснөөрөө яваад байна. Хүмүүсийн сэтгэлгээ хүлээс­тэй, төр засаг бидний дээр байх ёстой гэсэн боолын үз­лээ­сээ сэтгэлгээгээ чөлөөлж ча­дахгүй байгаа юм.
Төр засаг бол ард түмний томилсон хүмүүс. Бид ганц ганцаараа хийж чадахгүй зүйлийг тэд хийж байгаа. Ер нь төр засаг гуравхан зүйлийг л хийх ёстой. Ард түмний эрх чөлөө, амь нас, эд хөрөнгийг хамгаалах учир­­тай. Яг үнэндээ хувь хүн өөрөө эдгээрийг хам­гаалж чаддаггүй. Бусад зүй­­лийг хувийн сектор хийж чадна гэвэл хийлгэх нь зүйтэй. Гэхдээ төр дээрх гурван зүйлийг хам­гаа­­лахдаа олон нийтийн үйл­дэлд стандарт тогтоож, түү­­ний­гээ мөрдүүлнэ. Гол нь хувийн сектор ашгийн тө­лөө ажилладаг. Хэн ч аш­гийнхаа төлөө ажиллах эрх­тэй. Тэглээ гээд тэр ажил бус­дын эрх чөлөө, амь нас, эд хөрөнгөд хохирол учруулж болохгүй.
Халдах хандлага ажиг­лагдах л юм бол улс түү­нийг таслан  зогсоох  ёстой. Ту­­хайлбал, дэлхийн эдийн за­сагт ягаад хямрал гарав. Дэлхий даяар банкны үйл ажилагаанд зөв стандарт тог­тоож, мөрдүүлж чадаагүй. Тиймээс орон сууцны зээ­лийг төлж чадахгүй хү­мүүст өгчихсөн.  Зээлдэгч нэг л өдөр өрөө төлж чадахаа бай­сан. Ийм л зүйл явсаар хям­ралд хүргэсэн. Ер нь бүх хүн, тэр дундаа сэтгүүлчид нэг л зүйлийг сайн ойлгох хэ­рэгтэй. Төр бага байна гэ­дэг хэцүү зүйл биш. Гол нь чадварлаг байх ёстой.

-Ер нь Монголд хууль хэ­рэгжиж чадаж байгаа юу?
-Монгол Улсын асар том асуудал бол хууль байхгүйдээ биш, хууль хэрэгждэггүй яв­дал. Маш олон хууль хэ­рэг­жихгүй байгаа. Үүнийг хэрэгжүүлэх ёстой төр, түүн дотор ажиллаж буй хүмүүс, улстөрийн намууд ажлаа хийхгүй байна.
Улстөрийн хоёр том на­м сонгуулийн үеэр хэдэн төг­рөг хэнээс авсан гэдгээ хэ­лэх ёстой. Сонгуулийн энэ их мөнгө хаанаас гарсан юм бэ. Төс­вийн мөн­гөөр энд тэндгүй байшин барьж, хурал зөв­лөгөөн хий­гээд байгаа улс­төрчид тайлангаа гаргах хэ­рэгтэй. Төсвийн мөнгө бол ард түмнийх. Том олигархиуд сонгуульд орлоо. Хэдэн төгрөгийн билет авс­наа аль аль нь хэлэх шаард­лагатай. Тэгээгүй байж ав­лигатай тэмц гэж ард түм­­­нийг шахаж болох­гүй. Ин­гээд эдгээр нөхөд хуу­лиа биелүүлэхгүй бай­гаа уч­­раас Монгол Улсад хууль бие­лэхгүй байгаа юм.
Наад зах нь, 7 сарын 1-нд хэн тэр таван хүнийг буудсан гэдгийг хэлэхгүй байна. Өнөөдөр улстөрийн намууд бие биеэ барьцаалчихсан. Та нар тэрийг яривал бид нөгөөхийг чинь задална гэх зэргээр. Ингэж хагас үнэн, хагас худал яваад байж болохгүй. Тиймээс хэв­­лэл мэдээллийн хэрэгсэл олон нийтийн өмнөөс хууль бие­лүү­лэхийг шаардах ёстой гэж бодож байна.

-Тэгвэл өнөөгийн энэ байдлыг үүсгэсэн улстөрийн гажуудал юунд байгаа вэ?
-Нэг хаан улсынхаа ухаант­­­ныг дуудаж “Манай ноёд хулгай хийгээд бай­на. Үүнийг яаж зогсоох вэ” гэж. Тэд хаанд хан­даж, “Та тохирсон, эсвэл жинхэнэ ха­риултын алийг авах вэ” гэж асууж. Хаан мэдээж, жинхэнэ ха­риултыг авахыг хүссэн. Тэ­гэхэд нь ухаантан “Хэрвээ таны доод хүмүүс хулгай хийгээд байгаа бол, та өөрөө л хулгай хийхээ зогсоо” гэсэн гэдэг.
Улстөр гэдгийг бол­гоомж­той хэлэх хэрэгтэй. Энэ тун өргөн ойлголт. Улс­­­төрийн тодорхой үзэл бод­лоороо нэгдсэн хүмүүсийг нам гэдэг. Харин улстөрийн намын бусад ТББ-аас ял­гарах ганц зүйл нь, бид тө­рийн эрхийг барина гэж ажилладагт байгаа.
Тэдгээрийн төрд гараад хийх гэж байгаа зорилго, төлөвлөгөө нь тодорхой байх­гүй бол бүгд хоорондоо адил­хан болчихож. Манайд үнэндээ барууны, зүүний алиных нь ч хүч байхгүй. Голд нь баахан хүмүүс бай­на. Яах вэ, ялимгүй зүүн талдаа байх шиг. Тэгэхээр улстөрийн манлайлал гэд­гийг намуудаас хүлээж байна.
Тухайлбал, төсвөөс 17 тэрбум төгрөг авч намын ордон барьсан. Гэтэл тэр нам ард түмэнд тийм хайртай юм бол ордных нь дөнгөж ардхан талд байгаа Соёлын төв ордонг яагаад засч, янзлаагүй юм бэ. 7 сарын 1 гол шалтгаан юм бол эхлээд СТӨ-г засах ёстой байсан юм. Монголчууд бидний хувьд СТӨ аль нэг улстөрийн намаас хэд дахин илүү үнэтэй зүйл.

-Тэгвэл улс хүчтэй байхын үндэс юу вэ?
-Улс хүчтэй байх үндэс нь иргэдийн амьдралын түв­­шин сайн байх. Эдийн засгийн ч бай, улстөрийн ч бай зорилгын зорилго нь хүн болж төрөөд сай­хан амьдарч, ажиллах нөх­цөл­­тэй, хүүхдүүд хан­галт­тай тэжээллэг хоол хүнс хэрэглэх боломжтой байх яв­дал. Ажилласныхаа хэм­жээ­гээр авахад нь хэн ч саад болохгүй байх ёстой юм.

Хувийн секторын өрсөлдөөн байхгүй бол инфляци буурахгүй

-Инфляцийг найман хувьд барина гэсэн. Энэ сэ­дэв улстөрийн нэг шоу шиг л болж. Ер нь инф­ля­цийг буулгах хам­гийн оновч­той арга нь юу юм бэ?
-Инфляци гэж юу юм гэдгийг маш сайн ойлгох хэрэгтэй. Мөнгө бол бараа. Гэхдээ бусад барааг бодвол бүгд­тэй нь солилцож болд­гоороо онцлог. Мөнгө­ний үнэ цэнийн өөрчлөлт нийт барааны нийлүүлэлтийн өөрч­­лөлттэй адилхан байх ёстой. Адил байвал инф­ля­цигүй байгаа юм. Харин зөрүүтэй болох юм бол инф­ляци бий болж байгаа хэрэг. Учир нь өчигдөр авч байсан бараа өнөөдөр үнэтэй болж байна.
Энэ бол менежментийн асуудал.  Тухайлбал,  инф­ляци 15 хувьтай байя гэж бодъё. Гэтэл тухайн хүний ажлын 100 нэгж хөрөнгө 15 хувиар унана. Өөрөөр хэл­бэл, 100 нэгжээр авч чад­даг байсан бол худалдан авах чадвар нь 15 хувиар буурч байна гэсэн үг.
Яагаад ийм байдал үүсэв. Үүнийг зохицуулдаг эрх бүхий хоёрхон байгууллага байдаг. Нэг нь Сангийн яам, нөгөөх нь Төвбанк. Сан­гийн яам төсвийн бодлогыг барьдаг. Төр яагаад инф­ляцийг бий болгодог вэ гэ­хээр, хамгийн том худал­дан авагч, борлуулагч эдийн засгийн нэгж.
ДНБ-ий  50 хувьтай    тэн­­­цэх хэмжээний борлуу­лал­тыг хийж байна. Гэтэл төр чадлаасаа илүү гарсан юм аваад байхаар өртэй болох нь тодорхой. Тэр өрийг улс ирээдүйгээсээ, бас гаднаас авч байгаа. Хамгийн гол нь үүнийг төр бүтнээр нь сорж чадахгүй. Энэ үед Төвбанк мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмдэг. Гэхдээ мөнгөний ний­лүүлэлт, өртөг нь үнэ цэнийг бий болгож байгаа хувийн секторын хийж, бү­тээж буй зүйлийн үнэ­тэй адил байх ёстой. Тэг­сэн цагт инфляци бага, ху­римтлал нь үнэгүйдэхгүй.

-Гэхдээ инфляцийг нэг оронтой тоонд барих боломж Монголбанканд бий юү?
-Инфляцийг найман хувьд байлгахын тулд өрт­гөөр барих юм бол мөнгөний нийлүүлэлт томорно. Мөн­гөний нийлүүлэлт томрох хэрээр барааны нийлүүлэлт уялдаж чадах юм бол инф­ляцийг барьж чадна. Гэхдээ хэн барааг нийлүүлэх вэ. Мэдээж хувийн сектор. Гагц­хүү ямар нөхцөлд ху­вийн секторын хийж буй зүйл нэмэгдэх вэ гэ­вэл, хэ­рэглэгчид бараа, бү­тээг­дэхүүнийг худалдан авч буй бол нэмэгдэнэ. Хамгийн гол нь хэрэглэгчийн хүссэн тэр барааг үйлдвэрлэх ёстой. Ту­хайлбал, би талх хийдэг бол худалдан  авагч хүссэн амттай талхаа, хүссэн үедээ шинээр нь авах боломжийг нээж өгөх хэрэгтэй. Ингэж чадвал миний бараа зараг­дана.
Машин ч ялгаагүй. Одоо үйлдвэрлэгчид хүмүүст тус­гайлан зориулсан машин хийж байна. Эмэгтэйчүүдэд л гэхэд авсаархан, чамин загварын машин үйлдвэрлэж байгаа юм. Мэдээж хувийн сектор л ийм зүйл хийнэ. Яагаад хийж байна. Яагаад гэвэл тэд өрсөлдөж байгаа юм. Хувийн секторын өр­­сөлдөөн байхгүй бол инф­ляцийн тухай бидний ярьж буй зүйлс мөрөөдөл болно.
Тийм учраас хувийн сектор бол эдийн засгийн мо­­тор. Засгийн газар харин жолооч нь. Бид ийм нийгэм рүү нэгэнт орсон. Хэн дур­тай нь үүн рүү орж, бая­жиж болно, харин бусдыг хохироож болохгүй.

Гадныхан манайд ажиллаг, гол нь хууль баримтлах хэрэгтэй

-Өрсөлдөөнийг хам­гийн энгийн утгаар тайлбар­лах­гүй юу?
-Намайг ЗХУ-д сурч бай­хад, 1980-аад оны үед “Канадка” гэдэг кур­тик ху­далдаанд орж ир­лээ. Тэр нь ханцуй болон хор­мой­ныхоо дотор резинтэй учраас дулаан алдана гэж байхгүй. Бас салхи ч орохгүй. Яг л орос куртик шиг зузаан. Гэхдээ дааруулахгүй, бас юүдэн­гийн­хээ ирмэгээр үс­­тэй. Тэр нь их гоё өнгөтэй. Хүн бүр авч байсан. Бүр ЗХУ тэр чигээрээ өмсөж байлаа.
Өнөөдөр Монголд дулаан, хөнгөн, бас гоё загвартай, өнгөний сонголттой өвлийн хувцас маш сайн зарагдана. Гол нь хямд үнэтэй. Сайн хэрнээ хямд зүйл хийнэ гэдэг бол байлдаан. Ер нь хувийн секторын гол зарчим өрсөлдөөн. Өрсөлдөхгүйгээр, Засгийн газраас бүх эрхээ авчихаж болохгүй. Үүнийг залуу хүмүүс сайн бодох хэрэгтэй. Хамгийн гол нь би гойд ухаантай учраас ийм зүйл ярьж байгаа юм биш. Үүнийг 250 жилийн өмнө ярьж л байсан, дараагийн 250 жилд ч ярьсаар л байх зарчим. Үүнээс өөр болно гэж байхгүй. Учир нь хүн сайн сайхан амьдрах эрмэлзэлтэй байдаг.

-Стратегийн ач холбог­дол бүхий аж ахуйн нэг­жид гадаадын хөрөнгө оруу­лалтыг зохицуулах тухай хууль­тай боллоо. Маш их маргаан дагуулсан хууль. Үүний цаад үр дүн хэрхэн илрэх бол?
-Хувийн секторыг хөг­жүүлэхэд хөрөнгө хэрэгтэй. Энэ мөнгө өөрсдөд маань байвал мэдээж сайн хэрэг. Байхгүй бол зээл авна. Га­даадын компаниудын хувьд өөрийнхөө хөрөнгийг бариад орж ирж байна гэвэл, маш сайн. Хамгийн гол нь га­даадынхныг хөрөнгөтэй нь оруулж ирэхийн тулд дэл­хийн хөгжиж буй орнууд өрсөлдөж байна. Гэтэл ма­найхан гадныхан орж ирээд хамаг юм хуу хамлаа гэдэг.
Үүний  цаана  ийм бай­далд хүргэсэн төр буруу­тай. Тэр хүмүүсээс болж гадныхан манай хуу­лийг зөрчдөг болсон. Ма­най тө­рийн үе үеийн удирд­ла­гууд,  тэдэнтэй  холбоотой биз­несийнхэн   зарчмыг  ал­­даг­­дуулсан. Сүүлд нь  хү­мүүсийн хувьд гадаадын хөрөнгө шиг дайсан үгүй болж, хөөчихөж байгаа юм. Үүн шиг амархан юм үгүй. Улстөрчид ч үүнийг чадмагаар ашиглаж байна. Дээр хэлсэн хуулийг сон­гуулийн өмнө гэнэт ба­талж, ард түмний өмнө баа­тар “болсон”. Ийм бага бо­ловсролтой, зальтай улс­төрчдөөс болгоомжлох хэрэг­тэй. Сайн боловсролтой ч хувиа боддог бол мөн л дийл­дэхгүй.
Дэлхийн бүх орон гадаа­дын хөрөнгийг оруулж байж хөгждөг. Гагцхүү орж ирэхэд нь хуулиа сахиулах ёстой. Сахиулж чадаагүй бол гадныханд буруу өгөх хэрэггүй. Тэд ч ашиг олох гэж ирсэн.

-Таны ярианаас Оюу толгойн гэрээг дэмжиж бай­на гэж ойлголоо?
-Энэ гэрээний тухайд ярих, хэлэх зүйл олон. Гэх­дээ үйлдвэр нь орж ирэг, зэс үйлдвэрлэг. Дараа нь ярья. Түүнээс биш боль, одоо зогс гээд болиулах шиг амархан юм байхгүй. Мэдээж бид Оюу толгойгоос юм авч л таарна. Харин хэзээ вэ гэдэг нь чухал.

-Уул уурхайн хөрөнгө оруулалт дахь Засгийн газ­­рын хяналт сул гэдэг. Хя­­налт тавьж чадахгүй бай­на уу, эсвэл тавихыг хүсэхгүйдээ ийм байдал үүсгэв үү?
-Сонирхлын зөрчил маш их байгаа. Төр засагт байгаа хүмүүс өөрсдөө уул уурхайд орчихсон. Тэрнээсээ болоод замбараагүй болсон. Тиймээс төрөөс тэрбумтнууд төрж байна.

Бид дотооддоо үйлдвэрлэх албагүй

-Манайхан “Уулын бу­гыг хараад унасан мо­рио мартах” шиг болж бай­на. Эдийн засгийн өөр хө­шүү­рэггүй мэт бүгд уул уурхайг шүтэх нь арай л явцуураад байх шиг?
-Төр засгийнхны үг хэл­лэг маш гоё болсон. Эдийн засгийг төрөлжүүлнэ л гэнэ. Сүүлийн үед бүр “солон­го­руулах” тухай ярьж байна. Ер нь хаа хаанаа гоё үг ол­ширч, ажил хоцроод байна.
Уул уурхайн баялгийг хөрсөн доороос гаргаж ирээд, дээр нь хүмүүсээ ажил­луу­лаад, өрсөлдөх чадвартай эдийн засагтай болох хэрэг­тэй. Гэхдээ тэд­гээр нь чухам аль аль салбар вэ. Манайхан үүнийгээ ду­гаар­лаж, яг ин­гэж хөгжүүлье гэж ярихгүй байгаа юм.
Энд мах, ноолуур, аялал жуучлал, мэдээллийн тех­нологи, уул уурхайн ло­жис­тик орно. Австрали, Өмнөд Африкт монгол инженерүүд ажиллаж байна. Монголчууд тун авьяаслаг хүмүүс. Чад­­варын хувьд хэнээс ч ду­тахгүй.
Гагцхүү сайн ажиллах хэрэгтэй. Тухайлбал, “Mongolian cashmere” гэдгийг Хол­­ливуд өмсөх ёстой. Тэнд өмсөхөөр бүх дэлхий өмсөнө гэсэн үг. Монгол мах гэдэг үг дэлхийд бараг сонсогдохгүй байна.
Манай хонины махны талаар их сонин ойлголттой байсан, ялангуяа япончууд. Гэтэл одоо тэд хонины мах идэх гээд байна. Учир нь, монгол залуус сүмогийн ер­төнцийг яагаад байлдан дагуулав гээд судалсан чинь нөхөд хонины мах иддэг байж таарсан.
Ноолуур гэж том салбар байна. Өнгөрсөн жил 220 сая ам.доллар хуваагаад өг­чихсөн. Тэглээ гээд өр­сөлдөх чадвартай болсон уу, үгүй. Харин мөнгөө зараад дууссан уу, тэгсэн. Одоо мон­гол ноолуур дэлхийд ноёл чадаж байгаа юу, үгүй. Тэгэхээр уул уурхайн ор­логоороо бусад салбарыг тэт­гэж, хөгжлийг түргэтгэх нь л чухал байна.

-Монгол төгрөг яагаад бусад валютаас сул байгаа юм бэ?
-Монголд инфляцийг ба­рихад нэг зүйл маш саад болдог. Тэр нь төгрөгийн со­лилцооны түвшин. Ялан­гуяа доллар, төгрөгийн харь­цаа. Учир нь бидний бүх хувцас гадаадад хийгд­сэн байгаа. Яах вэ заримыг нь дотоодод хийсэн л байх. Гэхдээ материалыг нь оруулж ирсэн. Нэг үгээр мон­­гол­чууд бүх зүйлээ гад­­наас авч байна. Манай ху­далдааны эргэлт ДНБ-ээсээ том. Цаашид ч томорно. Яагаад гэвэл бид дотооддоо үйлдвэрлэх албагүй. 2.5 сая хүнд үйлдвэрлээд ашиггүй байх нь. Тухайлбал, ма­шины үйлдвэр байлаа гэхэд, жилд доод тал нь 200 мян­ган машин үйлдвэрлэж, до­тоодын зах зээлд гаргадаг байх хэрэгтэй. Ярьж байгаа зүйлийг үйлдвэрлэхийн тулд оруулж буй анхны хөрөнгө оруулалтыг баталгаатай зах зээлээс төлөх шаардлагатай.
Тэгэхээр Монгол Улсын хувьд үйлдвэрлэл нэг их ашигтай биш. Харин бу­сад орны хийгээгүй юмыг барьж авах ёстой байх. Тийм учраас бид бүх зүй­лээ гаднаас авч ирж бай­гаа тохиолдолд тэдний инф­­­­­ляцийг оруулаад ирэх магад­лалтай. Нөгөөтэйгүүр манайх бага эдийн засагтай учраас гадаадын хөрөнгө оруу­лалтын түвшинг барьж байх ёстой.

Бид яг царцаа шиг, хавар болохоор мартаж, өвөл болмогц утааг санадаг

-Танд өнөөдөр дутагдаж, үгүйлэгдэж байгаа зүйл хэр олон байна?
-Байна аа. Бидний хийж буй зүйлс үр дүнд хү­рэхгүй байхаар маш олон хүн гадагш гарч, залуусын дунд гэмт хэрэг нэмэгдэж, амьдралдаа итгэх итгэл нь алдарч байна. Яг танд ийм зүйл тохиолдоогүй байлаа ч эргэн тойронд, гэр бүлийн дотор эдгээр асуудал байж л таарна.
Гэхдээ үүнд баригдаж байхын оронд маш хурдан шийдвэрлэх боломж мон­голчуудад бий. Манайд дайн болоогүй,  шашны мөр­гөлдөөн байхгүй, гарал угсааны ялгаагүй. Саяхнаас уул уурхай гэж газар шо­роогоо ухаж төнхөж, хөдөө нутгийг баахан үймүүлж, хэдэн төгрөгтэй болчихлоо. Тэр мөнгөөрөө бид юу хийсэн юм бэ.
Эдгээрийг хурдхан шиг, өгөөжтэйгөөр шийдэхгүй бол хүн харахад зүгээр юм шиг хэрнээ дэлбэрэх аюултай. Тухайлбал, Улаанбаатарын утааны асуудал байна. Гамш­­гийн түвшинд хэдийнэ хүрсэн. Гэтэл бид яг царцаа шиг, хавар болохоор мартаж, өвөл болмогц л санадаг. Энэ олон жилийн асуудал, зовлон.

-Халамжийн тогтолцоо зөв зүг рүүгээ явж чадаж байна уу?
-Монголд ядуу хүн их байна. Эдгээр дунд халамж зайлшгүй хэрэгтэй. Тиймээс төрөөс халамж өгч байна. Гэхдээ төр биш дундаж дав­харгынхан мөнгөө ний­лүүлээд халамж өгч болно. Харамсалтай нь манайд тийм механизм алга. Бүр дээд давхаргын хүмүүс ядуу иргэдэд халамж өгөх гэхээр төрөөс ямар нэг дэмжлэг үзүүлдэггүй. Уг нь тэр то­хиолдолд төрөөс татварын хөнгөлөлт эдлүүлэх учиртай юм.
Дээр нь сургуулийн хүү­хэд бүрт хоол өгөх хэ­рэггүй. Үнэхээр хоол хэ­рэгтэй хүүх­дэд өгөх хэ­рэг­тэй. Гэхдээ тэгж байна гээд хугацаа нь дууссан хүнс өгвөл дэмий. Ха­лам­жилбал халамжлах ёс­той хүмүүсээ халамжилсан шиг ха­ламжилъя. Одоо тө­рөөс өгч байгаа халамжийг тоож ч авахгүй байгаа хүн бай­на. Ийм л замбараагүй ха­ламжтай болж.
Монгол Улсын тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хангах, хамгаалах зүйл бол мэдлэг. Залуу хүний мэдлэг. Бүх хүмүүсийн мэдлэг.

-Хотыг яаж утаанаас салгах вэ. Олон арга бо­ловс­руулсан. Гэхдээ нэг нь ч үр дүнгээ өгсөнгүй?
-Эрнандо Сато Монголд ирэхдээ нэг зүйл хэлсэн. Энэ нь хашаанд байгаа хүн бүрийн хөрөнгийг бүртгэхээр маш их мөнгө босч байгаа юм. Бид эдгээрийг нэгтгэж, орон сууц босгоход асуудал байхгүй. Хамгийн гол нь үүнийг зориглож, санаачилж хийлгэх сэтгэл одоогийн улстөрчдөд алга. Хотын дарга энэ ажлыг хийнэ гэж байна. Айл бүрт дэд бүтцийг хүргэнэ гэж байгаа ч үүнд зориулсан механизм хэрэгтэй. Ер нь хорвоо дээр бодоод олчихсон, бусад оронд хэрэгжүүлж байгаа ме­ханизмыг Монголд нэвт­рүүлэхэд уг нь хэцүү биш. 

Эх сурвалж: Өглөөний сонин