О.Мөнхбат
МУИС-ийн профессор, МУИС-ийн Нийгмийн судалгааны хүрээлэнгийн захирал
2021 оны 2-р сар
Бодлого гэдгийг хамгийн энгийнээр судлаачид “төр засгаас хийхээр болон эс хийхээр шийдсэн шийдэл” хэмээн тодорхойлох нь нийтлэг. Бодлого нь шийдэх гэж байгаа асуудлаа сайтар ухан ойлгож, үндэслэлтэйгээр тайлбарлан тодорхойлохоос эхэлдэг аж. Хэрвээ асуудлаа зөв тодорхойлж эс чадваас гарах шийдвэр буруудаж, “буруу замаар будаа тээх” гэгч эхэлнэ. Тулгарч байгаа асуудлын учир шалтгаан, үр дагаврыг богино хугацаанд зөв тооцон шинжилж, шийдвэрийн хувилбарууд боловсруулах нь шийдвэр гаргагчдын мэдлэг туршлага, хариуцлагатай байдлын илэрхийлэл болдог. Тэгвэл Монголын макро түвшний шийдвэр гаргагчид Коронавируст халдвар (COVID19)-ын цар тахлыг хэрхэн ойлгож, тодорхойлж байсныг эмхрээгүй (mess), асуудал (problem), эмхэрсэн (puzzle) гэсэн загвараар авч үзье.
2020 оны 4-р сард УИХ-ын гишүүд, сайд дарга нар энгэртээ Коронавирусаас хамгаалах Airdoctor гээч “ерөндөг” зүүж иргэдээрээ баахан шүүмжлүүлж, дооглуулаад авсан. Монголчууд ханиад томуунаас бага насны хүүхдээ хамгаалж, сармис арилгаж утсанд сүвлээд хүзүү энгэрт нь зүүж “дом” хийдэг уламжлал байдаг. Харин эрх баригчид маань ингэж “нялхсын дом лугаа” өртсөн нь цар тахлын аюулыг зөв ойлгож, тодорхойлоогүйн нэг илрэл болов.
1. Эмхрээгүй (mess) үе: Коронавируст халдварын анхны тохиолдол Монгол Улсад 2020 оны 3-р сарын 2-нд тээвэрлэгдэн орж ирэхээс өмнөх 4 сар орчмын хугацаанд энэ халдварын талаар Монголын шийдвэр гаргах макро түвшинд mess буюу нэгдсэн ойлголт, шийдэлгүй үе ( нэгдсэн ойлголттой болоогүй, шийдэх арга замын талаар тодорхойгүй, хүлээлтийн байдал давамгайлсан үе) зонхилж байлаа. Энэ байдал нь халдварын голомт улсаас Монгол руу нэвтрэх хөдөлгөөнийг хаасан зэрэг зөв зүйтэй арга хэмжээний зэрэгцээ бүх шатны сургалтын байгууллагын үйл ажиллагааг зогсоох зэрэг эрсдлээс хэтэрсэн арга хэмжээ авах зэргээр илэрч байв. Түүнчлэн өндөржүүлсэн, бүх нийтийн бэлэн байдлын хугацааг гэнэт зарлах, дахин сунгах шийдвэр гаргаж байсан нь асуудлыг богино хугацаанд шийдэж болно гэсэн хүлээлт зонхилж байсныг харуулж байгаа юм.
100 өдрийн сорилт: Франклин Рузвельтээс эхтэй гэгддэг 100 өдөр болоод шинээр сонгогдсон ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд нар ажлаа тайлагнадаг уламжлал нь зөвхөн бэлгэдлийн шинжтэй зан үйл биш юм. Ингэж тайлагнах нь сонгогчдод, гадаад улсуудад өөрийн бодлого, алсын хараа, ажиллах чадавхаа нотлон харуулах сорилт болдог. Төр засаг халагдаж солигдоогүй, бодлого өөрчлөгдөөгүй үед аливаа онц ноцтой асуудалд хариу үйлдэл үзүүлж самбаачлах хугацаа үүнээс илүү богино байх нь зүй ёсны үзэгдэл.
Үйл явдлын өрнөл, төр засгийн зарим хариу арга хэмжээ: 2019 оны 12-р сарын 12-нд БНХАУ-ын Хубэй мужийн Ухань хотоос коронавируст халдварын анхны тохиолдол бүртгэгдсэнээс хойш 50-аад хоногийн дараа буюу 2020 оны 1-р сарын 26-нд Монголын Засгийн газар энэ халдвартай холбогдуулан анх удаа хуралдаж, 30 дугаар тогтоол батлав. 2020 оны 2-р сарын 12-нд Засгийн газарт чиглэл өгөх тухай (Шинэ коронавирусын халдвараас урьдчилан сэргийлэх тухай) Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарлаа. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын хувьд 2020 оны 1-р сарын 31-ний байдлаар уг халдвартай холбогдуулан “Олон улсын шинж чанартай нийгмийн эрүүл мэндийн онц байдал” хэмээн зарласан бол 2020 оны 3-р сарын 11-нд Ковид 19-ын халдварыг цар тахал гэж зарласан байна. 2020 оны 1-р сарын 30-нд УОК-ын шуурхай ажлын хэсэг байгуулагдав. Засгийн газрын 39 дүгээр тогтоол гарч хилийн зарим боомтыг түр хааж, мөн Монгол-Хятадын хилийн агаарын, автозамын, төмөр замын бүх боомтоор Монгол Улс руу нэвтрэх хөдөлгөөнийг зогсоосон. 2020 оны 2-р сарын 10-нд нүүрсний автозамын экспортыг хаав.
2. Асуудал (problem) үе: Анхны тохиолдол тээвэрлэгдэн ирснээс хойшхи хугацаанд шийдвэр гаргагчдын түвшинд Коронавируст халдварын (COVID19)-ын цар тахлын тархалтын эрсдэл, түүний үр дагаврын талаарх ойлголт problem буюу нэгдмэл ойлголттой (талуудын дундах эрс тэс зөрүүтэй өөр өөр олон ойлголт цэгцэрч эхэлсэн ч цар тахалтай тэмцэх арга замын талаар зөрүүтэй хэвээр, нэгдмэл шийдэлгүй байх) болжээ.
Үйл явдлын өрнөл, зарим хариу арга хэмжээ: 2020 оны 3-р сарын 10-нд Монголд ирсэн Францын иргэнээс Ковид 19-ын халдвар илрэв. Мөн оны 3-р сарын 12-нд УОК-оос Шуурхай штаб байгуулж, яамдын сайд нарын холбогдох тушаал, албан даалгавар, зааварчилгаа, удирдамж батлах ажил идэвхижсэн байна. Шадар сайдын 2020 оны 3-р сарын 20-ны өдрийн 26 дугаар тушаалаар “Коронавируст халдварын цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх, хариу арга хэмжээний стратеги” болон “Коронавируст халдвар цар тахлын хариу арга хэмжээний төлөвлөгөө” батлагдав. УИХ “Коронавируст халдвар цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай” хуулийг 2020 оны 4-р сарын 28-нд баталжээ. Гамшгаас хамгаалах тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг 2020 оны 5-р сард батлав (www.legalinfo.mn). Халдвар тээвэрлэгдэн ирснээс хойш шийдвэр гаргах макро түвшинд цар тахлыг богино хугацаанд зогсооно гэсэн найдвар, гол нь халдварыг зогсоосноос хойшхи эдийн засгийн сэргэлт чухал гэсэн ойлголт хүчтэй байсаар байсан нь УИХ-аас баталсан тогтоол, хуулийн нэр, агуулга, зохицуулах харилцаанаас харагддаг. Түүнчлэн халдвар тээвэрлэгдэн ирсээр байсан ч УИХ-ын 2020 оны сонгуулийн сурталчилгаа, санал хураалт давхацсан, сонгуулийн дараах УИХ, ЗГ-аа байгуулах үйл явц нь төр засгийн байгууллагын үйл ажиллагааг хүлээлтийн горимд шилжүүлсэн байна. Үүний сацуу зуны амралт, зугаалга, аялалын үе таарсан нь бүх шатанд тайвшрал бий болгож, анхаарал хариуцлагыг бууруулжээ. Чухам цар тахал хэмээн ДЭМБ-аас зарласан хугацаанаас хойшхи 7-8 сарын хугацаанд УИХ, ЗГ, УОК-ын зүгээс Коронавирусын халдварт цар тахлыг дотооддоо алдахгүй байх, хариу үйлдлийн зохистой төлөвлөгөөг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, төр засгийн бүх шатны байгууллагын чиг үүргийн уялдаа холбоо, шийдвэрийн нэгдмэл байдал, хариуцлагыг дээшлүүлэн зохион байгуулах чиглэлээр цаг алдсан үе байлаа.
Түүнчлэн Гамшгаас хамгаалах хууль тогтоомжтой уялдуулан холбогдох дүрэм журам, заавар зөвлөмж боловсруулах үйл ажиллагаа гүйцэтгэх засаглалын дийлэнх шатанд хангалтгүй байсан нь “түргэн авахуулах”, “гал унтраах” хэлбэрээр олон тооны дүрэм журмыг шинээр болон шинэчлэн боловсруулахад хүргэж, асар их хүний нөөц, багагүй цаг хугацааг зарцуулахад хүргэсэн. Зөвхөн онц байдлын шуурхай штабын төлөвлөлтийн багийн боловсруулж батлуулсэн эрх зүйн баримт бичиг гэхэд л штаб байгуулагдсан 3-р сараас 8-р сар хүртэлх хугацаанд хуулийн төсөл 1, стратеги, төлөвлөгөө 1, журам 8, удирдамж 4, төлөвлөгөө 5, гэрээ 1, зөвлөмж 4, сургалтын хөтөлбөр 1 байна. (https://nema.gov.mn)
Богино хугацаанд олон эрх зүйн баримт бичгийг боловсруулж баталсан нь магтууштай мэт боловч энэ бүхэн нь шинээр батлагдсан бодлого эрх зүйн баримт бичгийг хэрэгжүүлэх бэлтгэл ажлыг хангах цаг хугацаа хүрэлцэхгүйд хүрч, хэрэгжүүлэх явцад төр засгийн байгууллагуудын зүгээс ойлголтын зөрүү гарах, уялдаа холбоогүй ажиллах, эргэж буцсан шийдвэр гаргах явдлыг даамжруулсан. Мөн эрсдлийн үнэлгээг 2020 оны 1-р сараас эхлэн арав гаруй удаа хийсэн ч бодит нөхцөл байдалтай уялдуулан хийгээгүйгээс ач холбогдол, үр өгөөжгүй, дотоодод алдах эрсдлээс сэргийлж чадаагүй аж.
Шинээр байгуулагдсан Засгийн газар 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө боловсруулахдаа халдварт цар тахал, түүний үр дагавартай тэмцэх асуудлыг онцгойлон үзэж, хөтөлбөрийн нэгдүгээр зүйл “Халдварт цар тахлаас үүдэлтэй эдийн засаг, нийгмийн хүндрэлийг амжилттай даван туулах бодлого”-д нийт 31 арга хэмжээг дэвшүүлсэн (www.legalinfo.mn; ) нь энэ чиглэлээрх төр засгийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлэхэд эерэг нөлөө үзүүлсэн ч яам байгууллагууд үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, орчин нөхцлөө эргэн харж, шинэчлэхэд хүн хүч, цаг хугацаа авсан кампанит ажлыг дахин өрнүүлэхэд хүргэсэн.
3. Эмхэрсэн (puzzle) үе: Дотооддоо голомтлон алдаж, улмаар иргэд олон нийтээс илрэх болсон халдварын нөхцөл байдал, мөн урт хугацаанд давтан зарласан бүх нийтийн бэлэн байдал хөл хорионоос туйлдсан эдийн засаг, нийгмийн бухимдал шийдвэр гаргах түвшинд хатуу дохио өгснөөс үүдэн коронавируст халдварын цар тахалтай тэмцэх нэгдсэн шийдвэр буюу puzzle (цар тахлын талаарх ойлголт төдийгүй шийдлийн тухайд шийдвэр гаргах түвшинд нэгдмэл байр суурь болох үе) хүрсэн үе. Энэ үеэс ЗГ, УОК-ын түвшинд дараах шийдэлд хүрсэн гэж үзэж байна. Тухайлбал,
- Нийслэлийн бүх дүүргүүдэд “нэг хаалга-нэг шинжилгээ” арга хэмжээг хэрэгжүүлэх. Шинээр бүртгэгдсэн халдварыг голомт байдлаар хэсэгчлэн хөл хорих.
- “Коронавируст халдварын цар тахалтай зэрэгцэн “орших” буюу дасан зохицох. Хүмүүсийн бөөгнөрөл, олныг хамарсан үйл ажиллагааг хориглосон хэвээр ч зарим үйлдвэрлэл үйлчилгээг зөвшөөрөх замаар эдийн засгийг үе шаттайгаар нээх бодлого барих.
- Цар тахлын эсрэг вакциныг оруулж ирж, хүн амаа вакцинжуулах замаар халдварыг зогсоох хүртэл урьдчилан сэргийлэх, хэсэгчлэн хөл хорио тогтоох арга хэмжээг хэрэгжүүлэх.
- Халдвар шинээр бүртгэгдээгүй буюу огт илрээгүй аймаг орон нутгийн гамшгийн зэрэглэлийг бууруулж, үйлдвэрлэл үйлчилгээг бүрэн буюу хэсэгчлэн нээх.
Үйл явдлын өрнөл, хариу арга хэмжээ: Монгол Улсад дотооддоо халдвар алдсан анхны тохиолдол 2020 оны 11-р сард бүртгэгдэж, улмаар эмнэлгийн эмч ажилтан халдварлаж, цаашид голомтлон тархлаа. Улмаар эх голомт тодорхойгүй халдвар олон нийтээс илэрч эхлэв. 2021 оны 2-р сарын 18-ны байдлаар халдварын тоо 2493-т хүрчээ. “Бүх нийтийн бэлэн байдалд шилжих тухай” Засгийн газрын 2020 оны 11-р сарын 11-ний 178 дугаар тогтоол батлагдав. УОК-ын дарга, Монгол Улсын Шадар сайд, эрүүл мэндийн сайд нар, улмаар У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров. Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайдаар томилогдож, Засгийн газраа байгуулж, шадар сайд, УОК-ын даргаар УИХ-ын гишүүн С.Амарсайхан томилогдов. “Бүх нийтийн бэлэн байдлын зэрэгт хэсэгчилсэн байдлаар шилжүүлэх тухай” Засгийн газрын 2021 оны 2-р сарын 10-ны 27 дугаар тогтоол батлагдав. “Коронавируст халдварын эсрэг хэд хэдэн вакциныг оруулж, 2021 оны 2-р сарын 23-аас иргэдээ шат дараалалтай вакцинжуулах, “Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын төлөвлөгөө”-г Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ танилцуулав. 2020 онд Монгол Улсын эдийн засаг 5.3 хувь буурлаа. (www.1212.mn)
Товч дүгнэх нь
- Улс орны өмнө тулгамдсан бодлогын асуудлыг богино хугацаанд үр дүнтэй, үндэслэлтэй тодорхойлох, шийдлийн оновчтой хувилбарыг боловсруулах чадавх шийдвэр гаргагчдын түвшинд сул дорой байна.
- Үндэслэл муутай, тодорхойгүй, байдлыг харсан, цагаа олоогүй шийдвэрүүд олон тохиолдолд шийдвэр гаргалтын аюулгүй байдал эрсдэлтэй нөхцөлд байгааг харууллаа.
- Гамшгаас хамгаалах, онцгой нөхцөл байдал дахь төр засгийн шийдвэр гаргалт, түүний хэрэгжүүлэлт шат шатандаа уялдаа холбоо сул, хүний нөөцийн ур чадвар, чадавх хангалтгүй байна.
2021.02.22