9. ЗАМДАА САЙН ЯВААРАЙ – АЙДАС БА ИЛЭРХИЙЛЭЛ
Өмнөх сэдэв дээр бид баян бүрд хаана байдаг талаар, тийш явахыг зөвлөж, логиктой тайлбарлаж өгөх нь эцэг эхийн үүрэг гэдэг талаар ярилцсан. Тэгвэл баян бүрд рүү чигээрээ алхаад байж очих уу? гэвэл тийм дардан байхгүй. Замд чоно, нохой, цаг агаарын эрсдэл, янз бүрийн хүн амьтан таараад зовоох, шөнө оройн цагаар явах гээд асуудалтай тулгарна. Тэгвэл энэ асуудлыг хэрхэн яаж даван туулах талаар зөвлөж, арга техникт сургах нь бас л эцэг эхийн, сургуулийн нэг үүрэг. Хариулт юу вэ гэвэл харилцааны чадварт сургах юм. Өөрөөр хэлбэл алсын хараа буюу хэзээ хаана хүрэх гэж байгаа, стратеги буюу түүндээ хэрхэн яаж хүрэх төлөвлөгөө гаргах хэрэгтэй болно. Гэхдээ бүх зүйлийг урьдчилан төлөвлөж чадахгүй тул ямар ч үед баримтлах суурь зарчим, чадвараа тодорхой болгоно гэсэн үг.
Харилцааны чадвар гэж юу вэ?
Хүнийг дахиж уулзахгүй юм шиг хуга панаалдаж, хуурахыг хэлэхгүй ээ. Харилцааны чадвар гэдэгт үндсэн хоёр чадварыг багтаан үзнэ. Нэгдүгээрт, ямар ч хүнтэй харилцан, ойлголцох чадвар. Хоёрдугаарт, өөрт эсвэл бусдад тулгарсан асуудалтай харилцах чадвар юм. Нэгдүгээр харилцааны чадварыг илүү дэлгэрүүлж авч үзвэл, харилцаж байгаа хүнээ маш сайн ойлгох, анзаарч судлаж, тухайн хүний үнэ цэнэтэй гэж үздэг зүйл юу болох, ямар аргаар харилцдаг болохыг ойлгосны үндсэн дээр харилцах чадвар юм.
Хүний мөн чанарын талаар 10 дугаар сэдэв дээр дэлгэрэнгүй ярилцах хэдий ч энд нэг ойлголтыг тайлбарлая. Далай дахь мөсөн уул хэмээх ойлголт. Хүний зан ааш, дотоод мөн чанарыг мөсөн уултай төсөөлж болох юм. Мөсөн уул зөвхөн оройн хэсэг нь ил гарсан байдаг ба уулын ихэнх хэсэг усан дотор харагдахгүй байдалтай байдаг. Хүний өнгөн гадаад үзэмж, үйл хөдлөл нь тухайн хүний маш бага хэсэг. Мэдээж энэ бага хэсгээр буюу уулын зөвхөн оройн хэсгээр нийт мөсөн уулын хэмжээг тодорхойлж, тандан судлах чадвартай хүн байхыг үгүйсгэхгүй ч ихэнх хүний хувьд ийм чадвар сул. Тэгвэл тэр мөсөн уулын далд хэсгийг яаж таних вэ? гэдэг асуулт байгаа юм. Мэдээж ярилцах гэдэг хамгийн түрүүнд таны толгойд буусан байх. Гэхдээ хүн гэдэг амьтан төсөөлөн бодох чадвар өндөртэй юм болохоор таны яриа, асуусан асуултад худлаа, тойруу замаар хариулах магадлал өндөр. Ийм хүнийг танихад бусад аргыг хэрэглэх буюу хамтран ямар нэгэн зүйл хийж үзэх, хэцүү байдалд орж үзэх байдлаар танин мэдэх боломжтой. Зохиомлоор хэцүү байдалд орсон ч болно. Миний ажигласнаар Монгол хүмүүс спорт тоглоом, ямар нэгэн мөрийтэй, шагналтай тоглоом тоглох үед жинхэнэ мөн чанар нь харагддаг. Ядаж ямар үг хэрэглэдэг, ямар араншинтай нь ерөнхийдөө ажиглагддаг.
Хүнтэй, ялангуяа ажил дээр, мэдээж хувийн амьдралдаа хэвшүүлвэл зохих харилцааны аргад МИЗҮ гэсэн аргыг хэрэглэвэл зохимжтой. МИЗҮ гэдэг нь Япон хэлэнд “ус” гэсэн утгатай үг бөгөөд ус шиг уян хатан хүртээмжтэй, амьдралыг тэтгэгч шиг чухал гэсэн санааг илэрхийлж байгаа юм. МИЗҮ гэдэг нь Мэдэгдэх (Ирээдүй цаг), Илтгэх (Өнгөрсөн цаг), Зөвлөлдөх (Одоо цаг) үйлийг Үнэнчээр хийх гэсэн үгнүүдийн товчлол. МЭДЭГДЭХ гэдэг нь аливаа үйл хэрэг болохоос, хийхээс өмнө холбогдох хүмүүст мэдэгдэх гэсэн утгатай. ИЛТГЭХ гэдэг нь, аливаа үйл хэрэг болоод өнгөрсний дараа юу болсон, ямар үр дүнд хүрсэн зэргийг холбогдох бүх хүмүүст тайлагнахыг хэлж байгаа юм. ЗӨВЛӨЛДӨХ гэдэгт, ямар нэгэн зүйлийг хийхээс өмнө, эсвэл хийж үзээд асуудалтай тулгарсан, гаргалгаа хайх хэрэгтэй үед холбогдох хүмүүстэй ярилцан, зөвлөлдөж, шийдэхийг хэлж буй хэрэг. Эдгээр гурван үйлийг бүгдийг ҮНЭНЧ-ээр хийх нь хамгийн чухал. Худлаа яриад өөрөө юу ч хийхгүйгээр хүнээс асуугаад байх нь эргээд хүний дургуйг хүргэх жишээтэй.
Бидний Монголчууд “Монгол цаг” гэдэг ойлголтод их дасжээ. Үүгээрээ хошин шог хүртэл хийгээд бүгдээрээ инээлдээд, суугаад байх юм. Үүний оронд дээр дурдсан МИЗҮ-г хийгээд явчихвал аль, аль талдаа цаг хожиж, тухайн хүмүүсийн бүтээмж өснө. Ажлаасаа, гэрээсээ гараагүй байж л гарчихсан байна, очиж явна гэж худлаа ярихаа болих хэрэгтэй. Үнэнчээр гараагүй байна, уучлаарай, хэдэн минут, цагийн дараа очих нь гээд л үнэнгээ хэлвэл хүлээх хүн баримжаатай, өөр зүйлийг амжуулж болох жишээтэй. Үгүй бол хошин шогчдын хэлдгээр ирж явна уу, яаж байна? гээд л догдлоод хамаг цагаа алдана.
Бид энэ МИЗҮ гэх гурван үйлийг үнэнчээр хийгээд сурвал тун их бүтээмжтэй болно. Хүн бүр энэ энгийн үйлийг хэвшүүлээсэй, ялангуяа залуу үеийнхэн. Найз нөхөд дундаа ч гэсэн хэвшүүлээд сурвал харилцан бие, биенээ хүндэтгэсэн, нэгнээ дэмжсэн хэрэг болно.
Хоёрдугаар харилцааны чадварын хувьд, асуудлыг логиктой задлан шинжлэх чадвартай байх хэрэгтэй. Зөвхөн өнгөц хэн нэгэнд буруу өгөөд асуудлыг өөрөөсөө холдуулах бус асуудлын илэрч буй хэлбэрээс үл хамааран мөн чанарыг нь сэтгэл хөдлөлгүйгээр эргэцүүлэн бодож, анализ хийх чадвартай байх хэрэгтэй гэсэн үг. Ямар нэгэн мэргэжлийн хувьд тулгарах асуудлыг шийдэхэд ч яг ийм чадвар хэрэгтэй болдог. Миний бие гурав орчим жил дэлхийд тэргүүлэх технологийн сургууль Массачусетсийн технологийн их сургууль (MIT- Massachusetts Institute of Technology)-тай хамтарсан судалгааны багт ажилласан юм. “Tracking the evolution of conversational clusters in social media” түлхүүр үгээр интернетээс хайвал бидний хамтарсан судалгааны нэг үр дүн олдох болно. Энэ багт орж ажиллахад, MIT-аас гадна Харвардын сургуулийн багш, профессор нартай уулзаж ярилцах боломж олддог байсан юм. Энэ хоёр топ сургуульд ажилладаг хүмүүсийн нийтлэг зүйл нь ямар ч асуудалд сэтгэл хөдлөлөөр бус задлан шинжилгээ хийж, түүнийгээ загварчлах чадварт байсан юм. Бидний Монголчууд аливаа асуудалд ингэж хандаад, өөр хоорондоо ойлголцоод явбал бид хөгжлийн үсрэлт хийж чадахаар байгаа.
Сайд дарга болохоор асуудлыг томоор харах, том байх гэдэг яриа манайд бий. Том бай л даа, гээд л. Том байх гээд газар дээрх жижиг, сажиг асуудалд гал унтраах маягаар хандаж байна аа. Эх нялхсын гадна таксин дотор эмэгтэй хүн төрж байна. Ханиад томуу ихээр дэгдэнэ гэдэг мэдээлэл байсаар байтал эмнэлгийн коридорт эх, хүүхэд хонон өнжиж, ТВ, медиа нөхцөл байдлыг шүүмжилсний үндсэн дээр цэргийн госпиталд ор гаргасан. Гэтэл томоор харах, том байх гэдэг бол эдгээр газар дээр асаад байгаа галын гол шалтгааныг гүнзгий задлан шинжилж тогтоон, системийн хувьд гал гарахгүй байх арга хэмжээ авахыг хэлээд байгаа юм. Системийн хувьд шийдэл гаргах түвшинд очих тусам бодит газар дээр очиж, асуудлыг биеэр үзэж түүний мөн чанар, гол шалтгааныг олж тогтоох хэрэгтэй. Дээр дурдсан жишээнүүдийг авч үзэхэд, ердөө хоорондын уялдаа холбоогүй, нэгэндээ найдсан, эмх замбараагүй бүтэц зохион байгуулалттай байгаа нь асуудлын гол шалтгаан. Байгууллагын бүтэц зохион байгуулалт гэдэг бол мэдээллийн урсгалын бүтэц зохион байгуулалт л гэсэн үг. Тэгэхээр нөгөө л мэдээлэл маань эмх цэгцгүй байгаа нь гол асуудал болоод байна.
Айдас. Хүн ямар нэгэн зүйлийг мэдэхгүй байхдаа хамгийн их айдастай байдаг. Мөн мэдэхгүй байгаагаа хүлээн зөвшөөрөхгүй худлаа яривал маш их айдастай нүүр тулах хэрэгтэй болдог. Өөрөөр хэлбэл худал зүйл хүнийг маш их айдастай болгодог. Айдсыг болгоомжлолтой хольж үл болно. Болгоомжлол бол хүн, амьтанд заяасан байгалийн физиологи, рефлекст үйлдэл. Үүнийг айдастай хольж болохгүй бөгөөд айхгүй байх гээд аюул руу зорилгогүй орох нь тэнэгрэл. Саяхан 20-35 насны залуучууд хормын дотор төрсөн уураа барьж чадалгүй гэмт хэрэгтэн болдог талаар мэдээ гарсан. Энэ бол жинхэнэ тэнэгрэл, амьтанлаг чанар. Байгаль дээр эрэгчин амьтан эмэгчингээ өөртөө татахын тулд бие бялдар, эр зоригтойгоо харуулж, ижил сүргийн өөр нэгэн эрэгчинтэй “нанчилддаг”. Эмэгчин нь ч үүнийг хүлээн зөвшөөрдөг. Энэ бол цэвэр амьтанлаг чанар. Эсрэг талын амьтан ч мөчөөгөө өгөхгүй “нанчилддаг”. Энэ бол амьтны ертөнц. Хүний ертөнц дэх айдас, зоригтон бол энэ нанчилдаанаар хэмжигдэхгүй байх ёстой.
Хүн оршин байгаа болон оршин үргэлжилж буйгаа мэдрэх “өвч”-тэйн дээр оршин байгаагаа эргэн тойрноосоо мэдэрдэг талаар өмнө нь дурдсан. Тэгвэл хүн ганцаардах нь аймшигтай юм шиг санагдах нь үүнтэй холбоотой. Гэхдээ нэг зүйлийг та маш сайн ойлговол ганцаардалтай нүүр тулж, даван туулж чадна. Та өөрийн онцлог, итгэл үнэмшлээ зөв тодорхойлвол, тантай яг адил хүн, бүлэг хүмүүстэй заавал учрах болно. Ганцаардлаас хийсвэрээр айж, буруу зүйлд автах, хэн нэгний үгэнд орж буруу шийдвэр гаргах нь та насан туршдаа харамсаад барахгүй гунигтай болох магадлалтай!
Илэрхийлэл. Замдаа явахад таны яриа, байгаа байдал, үйл хөдлөл тань зохих хэмжээгээр таныг илэрхийлж байдаг. Та өөрийн биеийн хэл, байгаа байдал, хэл яриагаар ямар нэгэн мессежийг хүмүүст санаатай болон санаандгүйгээр өгч байдаг. Хэтэрхий ганган хээнцэр бол та хүний нүдэнд өртөмтгий байж, хэт задгай, хамаагүй яриатай бол та шалиг юм шиг сонсогдож ч магадгүй. Та үүнийг хянаж байх хэрэгтэй. Холын замд дандаа сайн хүмүүс таардаггүйг дараагийн сэдвээс илүү дэлгэрэнгүй мэдэх болно.
Монголчууд бид буруу ярьж зөв ойлгодог гэдэг бол одоо үед худлаа, мөн хэрэггүй. Манжийн дарлалын үед ч юм уу, үг, хэл яриа хяналтад байх үед буруу ярьж, зөв ойлголцох шаардлагатай байж магадгүй. Одоо үед хөгжихийн тулд, хурдан, маш хурдан харилцаж, ойлголцох шаардлагатай байна. Ярилцаж ойлголцохтой холбоотой нэг зүйлийг бүгдээрээ сайн тохиролцож авмаар байна. Ялангуяа ажил төрлийн яриа хийхдээ “ерөнхийгөөс деталь руу” гэдэг зарчмыг баримталмаар байна. Зүйрлэвэл, Батаа хамт өдрийн хоол идэх үү? гэсэн асуултад, “Өө, манай хүн өчигдөр орой их хоол хийгээд, тэр нь ч уг нь амттай байсан. Тэгээд үлдчихээр нь хайран юм, амттай хоол болохоор өглөө босоод бэнто бокст хийгээд аваад ирсэн. Уг нь бол дандаа гадуур иддэг л дээ…” гэх байдалтай. Товчхондоо бол “Уучлаарай, би өнөөдөр бэнто бокстой ирсэн. Хоёулаа дараа хамт идье, баярлалаа” гээд дуусаа. Ажил дээр яг гол санаа, асуултын товч хариултаа эхлээд авчихмаар байх үе зөндөө байдаг.
<Дараагийн дугаарт>
10. ТА БИЕ ДОТОРХ ЯЛГАДАСГҮЙГЭЭР АМЬД БАЙЖ ЧАДАХ УУ?
“Хүний эрээн дотроо, могойн эрээн гаднаа”, “Мөнхийн хайр гэж байдаг юм, таарвал алдаж болохгүй!”
Дээрх гарчигт өгүүлсэн асуултын харилт нь “Үгүй” юм…