Тээврийн дэд бүтцийн төслүүдийг хэрэгжүүлэх шийдвэр гаргахад хэрэглэгддэг олон улсын шилдэг туршлага
Олимпын гүүр, дүүжин тээвэр, тэнгэрийн тойрог гэх мэт томоохон тээврийн дэд бүтцийн төслүүдийн шийдвэрийг эрх бүхий байгууллагаас яаж, юун дээр үндэслэн гаргадаг вэ? Дэвшүүлж буй санаа нь хамгийн оновчтой шийдэл мөн үү, үүнээс өөр альтернатив буюу орлуулах шийдлүүд юу байна, тэднийг хооронд нь харьцуулж, өртөг-үр өгөөжийн шинжилгээ хийдэг болов уу? Эдгээр асуултанд миний олсон хариулт бол, ямар судалгаа хийгээд тухайн төслийг хэрэгжүүлэх шийдвэр гаргасныг иргэд мэдэх боломж одоогоор алга. Нээлттэй, ил тод судалгааны үр дүнг харуулсан вебсайт, өгөгдлийн сан алга. Тэр ч бүү хэл ямар компани, байгууллага урьдчилсан судалгааг хийсэн нь мэдэгддэггүй. Улаанбаатар хотын жирийн иргэн интернет ашиглаад л Зам тээврийн яам, Нийслэлийн Засаг Даргын Тамгын газрын вебсайт руу ороход энэ талаар мэдээлэл огт олдохгүй байна. Google-ээр хайхад тухайн төсөлтэй холбоотой маш товч мэдээ л олдохоос биш шийдвэр гаргахад суурь болсон судалгааг огт дурдахгүй байна. Тэгэхээр нэг бол тухайн судалгаануудыг маш нууцлалтай хадгалдаг, үгүй бол судалгаа огт хийхгүйгээр шийдвэр гаргадаг болж таарлаа.
Яагаад судалгаа шийдвэр гаргалтанд чухал, мөн судалгаанд ямар цогц асуудлууд тавигддаг талаар дэлгэрэнгүй ойлголт өгөх зорилгоор салбартаа дэлхийд тэргүүлэгч (Venables, Laird, & Overman, 2014) Англи улсын тээврийн төслийн үнэлгээний аргачлалыг энэ нийтлэлээр танилцуулж байна.
WebTAG гэж юу вэ?
WebTAG (Web-based Transport Analysis Guidance) буюу вебсайтад суурилсан тээврийн төслийн дүн шинжилгээний арга зүйг Английн тээврийн яамнаас гаргасан байдаг. Энэ арга зүй нь улсын авто зам, нийтийн тээврийн төслүүдэд хамаарах тээврийн загварчлалын (modelling) програм, аргачлал болон үнэлгээний аргачлалуудаас бүрддэг.
WebTAG-ийн зорилго нь альтернатив төслийн санаануудыг гарган, тэдгээрийн нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчинд үзүүлэх эерэг сөрөг үр нөлөөг хэмжиж, эрх бүхий байгууллагуудад хамгийн оновчтой төслийг сонгон хэрэгжүүлэх шийдвэр гаргахад тусалдаг.
Зураг 1. Тээврийн үнэлгээний аргачлал ба шийдвэр гаргалт хоорондын хамаарал
Зурагт үзүүлсэн 1-р үе болох альтернатив төслүүд гэдэг нь нэг зорилгод хэд хэдэн замаар хүрэх сонголтуудыг хэлнэ. Жишээ нь, Энхтайваны өргөн чөлөөний хөдөлгөөн орой 18 – 20 цагийн хооронд 10 км/цаг болдог бөгөөд үүнийг 20 км/цаг болгох зорилт тавьсан гэж үзье. Энэ зорилтдоо хүрэх дараах сонголтуудыг гаргаж болно. Үүнд:
- Замаа өргөсгөх
- Зэрэгцээ шинэ зам барих
- Тэнгэрийн зам барих
- Дүүжин тээвэр барих
- Унадаг дугуйн зам барих
- Нийтийн тээврийн хүрэлцээг нэмэгдүүлэх
- Шинэ нийтийн тээврийн шийдэл нэвтрүүлэх сонголтуудыг гаргалаа.
Энэ бүх сонголтуудад дүн шинжилгээ хийхэд асар их мөнгө, цаг орох тул үүнээс хамгийн оновчтой, тухайн цаг үеийн нөхцөл байдал, төсөвт нийцэж буй 3 төслийг (ихэвчлэн 3) сонгоно.
2-р үед, сонгосон 3 төслийн үзүүлэх нөлөөнд өртөг-үр өгөөжийн шинжилгээ хийж, харьцуулдаг.
3-р үед, өртөг-үр өгөөжийн үнэлгээний стратеги, эдийн засаг, санхүү, хэрэгжүүлэх бодит боломж, худалдаа үйлчилгээний салбарт авчрах өөрчлөлтийг нь дүгнэнэ. Үүнийг “Бизнесийн 5 кейс загварчлал” гэдэг. Эндээс гарсан үр дүнд суурилан шийдвэр гаргагчид аль төслийг хэрэгжүүлэхэд нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчинд ашигтай байна вэ гэдгийг дүгнээд, шийдвэрээ гаргана. Төслөө хэрэгжүүлсний дараа эргээд тухайн төслийн үр нөлөөг дахин судлаж, дүгнэдэг.
Дээрх бүх процессыг (WebTAG) дэлгэрэнгүй, мэргэжлийн бус хүн байсан ч бэрхшээлгүй ойлгохоор цуврал бүхий цогц гарын авлага болгон боловсруулсан бөгөөд аливаа нэг төсөл хэрэгжүүлэхэд энэ гарын авлагыг төрийн болоод тухайн төсөлд оролцож буй хувийн байгууллагууд чанд сахих үүрэгтэй байдаг.
Төслийг хэрэгжүүлснээр гарах нөлөө гэж юу вэ, хэрхэн тооцдог вэ?
Нөлөө бүрт мөнгөн утга ногдуулж өгнө. Цаг хэмнэлт, агаарын бохирдол, үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ зэрэг мөнгөн утга онооход амархан нөлөөллүүд байхад түүхэн дурсгалт газар, нийтийн үйлчилгээний хүрэлцээ гэх мэт мөнгөн утга онооход бэрхшээлтэй нөлөөллүүд ч бий. Гэсэн ч тэднийг орхигдуулахгүй авч үзэх нь чухал болохыг WebTAG тайлбарласан бүтэн баримт бичиг байдаг. Ингээд өртөг-үр өгөөжийн шинжилгээгээр эцсийн дүндээ эерэг гарч байна уу, сөрөг үү гэдгээс тухайн төслийг хэрэгжүүлэх үгүй нь шийдэгддэг.
Хүснэгт 1. Нөлөөллийн хураангуй хүснэгт
Эдгээр нөлөөллийг төсөл хэрэгжиж эхэлсэн эхний өдрөөс хойш 60 жилийн хугацаанд гарах өөрчлөлтийг, төсөл огт хэрэгжээгүй 60 жилийн хугацаатай нь харьцуулдаг. Дүүжин тээврээр жишээ авъя. Дүүжин тээвэр нээлтээ хийж, хүн тээвэрлэж эхэлсэн эхний өдрөөс нөлөөлөл бүрийн өртөг, үр өгөөжийг тооцно. Дүүжин тээвэр явж эхэлснээр зорчилтын хугацааг хэдэн минутаар багасгах вэ гэдгийг тооцож, эндээс хэмнэсэн минут бүрийг мөнгөөр үнэлнэ. Дүүжин тээвэр байгаагүй бол ирээдүйд тухайн чиглэлд замын түгжрэл улам нэмэгдэнэ гэж үзье. Тэгэхээр 60 жилийн хугацаанд хэмнэсэн минутын үнэ цэнэ нэмэгдсээр байх болно. Үүнийг санхүүгийн өнөөгийн үнэ цэнэ, хямдруулсан хүү, хөнгөлөлтийн хүчин зүйл ашиглан жил бүрээр тооцон, нийт 60 жилийн нийлбэрийг гаргаж, төсөл хэрэгжээгүй үетэй харьцуулна гэсэн үг.
Хүснэгт 2. Английн 3 төслийн нөлөөллийг хооронд нь харьцуулсан байдал
(Yannick Cornet et al., 2018)
Мэдээж энэ бүх судалгааг хийхэд маш олон өгөгдөл дата шаардлагатай. Жишээ нь, шинэ төсөл хэрэгжүүлснээр зорчилтын цагийг хэр хэмнэх вэ гэдгийг тооцохын тулд компьютер симуляц хийнэ. Симуляц хийхийн тулд тухайн замаар хэдэн машин 24 цагийн туршид (амралтын өдөр, ажлын өдөр тус бүрээр) зорчиж байгаа мэдээллийг хангалттай урт хугацаанд цуглуулж, медианыг тодорхойлох шаардлагатай болно. Ингээд төсөл хэрэгжсэнээр замын ачаалал буурах уу гэдэг симуляцийг компьютер програмаар ажиллуулж тодорхойлно. Төсөл хэрэгжсэнээр агаарын бохирдол буурах уу гэдгийг мэдэхийн тулд одоогийн агаарын бохирдлын хэмжээг тодорхойлж дүн шинжилгээ хийнэ. Ингэхийн тулд агаарын бохирдол хэмжигч багажийг тухайн зам дагуу тавьж мониторинг хийнэ гэхчилэн нөлөө бүрээр өгөгдлийг тодорхой хугацаанд бодит байдал дээр, үнэн зөв цуглуулна. Ийм судалгааны ажлыг Английн эрх бүхий байгууллагууд өөрсдөө хийдэггүй. Учир нь судалгааны үр дүнд хүчээр нөлөөлөх (biased) эрсдэлтэй байдаг тул бие даасан байгууллага, компанид даатгадаг.
Дүгнэлт
Монгол Улсад томоохон хэмжээний дэд бүтцийн төслүүдийг хийхдээ шийдвэр гаргахаас өмнөх судалгааны ажлыг WebTAG-ийн процессын дагуу хийх боломжтой. Магадгүй өөрсдийн энэ төрлийн бичиг баримтаа боловсруулахдаа Засгийн газар хоорондын техникийн мэргэжилтэн, мэдлэг солилцох байдлаар тусламж дэмжлэг авч болох юм. Ийм цогц журмын бичиг баримт боловсруулж, түүнийгээ дагаж мөрдсөнөөр иргэддээ ил тод мэдээлэл өгдөг болж, хэн ч хамаагүй дуртай нэг төслөө хэрэгжүүлэх биш хамгийн оновчтой төслийг хэрэгжүүлэх, шийдвэр гаргах механизмтай болох юм.
2020.05.28
О.Удвал, Тогтвортой тээврийн мэргэжилтэн (MSc in Sustainable Transport)
Эш татсан материалууд:
Venables, A. J., Laird, J., & Overman, H. G. (2014). Transport investment and economic performance: Implications for project appraisal.
Yannick Cornet et al. (2018). Engaging Multiple Actors in Large-Scale Transport Infrastructure Project Appraisal: An Application of MAMCA to the Case of HS2 High-Speed Rail. Journal of Advanced Transportation, 22.
DEPARTMENT FOR TRANSPORT (UK). Transport analysis guidance (2013-2019) https://www.gov.uk/guidance/transport-analysis-guidance-webtag