Монгол Улс хорин жилийн турш төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн нийгэмд шилжээд байгаа тухай бид ярьдаг. Гэтэл лавлаад сайн харсан чинь бид алсаар аялан тойрсоор нэгэн том цагариг зам туулж, социализмдаа буцаад ирчихсэн санагдана. Тойрог замд төрийн өмч олон зуу дахин нэмэгдэж, цөөнгүй тэрбумтан дотроосоо төрүүлж, төр, засаг эдийн засгийн бүх салбарыг хяналтдаа аваад, сүүлдээ бүр өргөн хэрэглээний бараа, үйлчилгээний үнийг тогтоох боллоо. Социализмаас юугаараа ялгаатай гэж?
Монголчуудын гуравны нэг нь ядуу, эдийн засаг хоёр хөршийнхөө болон өөрсдийхөө араншингаас хамаарах боллоо. “Гуравдагч хөршүүдийн” сонирхол буурч, компаниуд нь хөрөнгө оруулалтаа зогсоож, эдийн засгийн байдал хүндэрч эхэллээ.
Эзэнгүй өмчийн томордог зүй тогтол
Монголд төрийн өмчит, төрийн өмчийн оролцоотой, хамтарсан, улсын үйлдвэрийн газар гэх мэт төрийн аж ахуйн 94 нэгж байгаа ч тэдгээрийг яваандаа “үнэ цэнэтэй болгоод хувьчилна” гэж ТӨХ-ны шинэ дарга Д.Цогтбаатар мэдэгдэв. Өнгөрсөн онд төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийн гуравны нэгээс илүү нь буюу 37 нь алдагдалтай ажиллажээ. Тэдгээрээс 14 компани тэрбумаас дээш, бүгд нийлээд 50 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гэнэ. 8.0 тэрбумаас дээш алдагдалтай ДЦС-3 ба ДЦС-4 жагсаалтыг тэргүүлж, Багануур (5.0 тэрбум), Шивээ-Овоогийн (4.2 тэрбум) уурхайнууд удаалж, МИАТ 4.1 тэрбум төгрөгийн алдагдлаар дараалав. Орос, Монголын Засгийн газруудын хамтарсан монополь төмөр зам бараг 1.0 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллажээ.
Төрийн өмчийн компаниудын нийт хөрөнгө 2013 оны тооллогоор 14 их наяд төгрөг буюу 10 орчим тэрбум ам.доллар болж Монголын эдийн засагтай адилхан түвшинд очжээ. Нөгөө хувьчлал эхэлж буй үеийн төрийн өмчөөс хэд дахин өсчээ. Ийм том хөрөнгийг алдагдалтай ашиглаж, алдагдлыг нь ашигтай ажилласан хувийн компаниудын ашиг, орлогын болон иргэн таны худалдан авч буй бүх барааны 10 хувиас авч, татвараар хааж байгааг хүн бүр мэдэхгүй байж магад.
Төрийн өмчийн гэх бүх компаниудын дарга нарыг, олон орлогчтой нь хамт улс төрийн намууд томилдог бөгөөд алдагдалтай ажилласны төлөө хэн ч хариуцлага хүлээдэггүй ажээ. Тэртэй тэргүй төсвөөс алдагдлыг нь нөхчихдөг учир удирдлагууд нь үндсэн хөрөнгөө томруулах, элэгдэл хорогдлыг суутгаад, компаниа ашиггүй гаргах нь хэвийн үзэгдэл болжээ. Элэгдэл хорогдлын мөнгөөр хуримтлал хийхийн оронд хувийнхаа болон намынхаа хэрэгцээнд зориулж ирлээ.
Нийтийн хөрөнгийг зувчуулах өөр нэг арга бол дулаан, цахилгааны үнийг хязгаарлаж байгаад зөрөөг нь төр засаг татвараас гаргаж өгөөд улмаар үйлдвэрлэгч, түгээгч компаниудад тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгсэл, эргэлтийн бусад хөрөнгийг маш өндөр үнээр шахдаг явдал юм.
Төрийн өмчөөр баяжих өөр нэг арга бол төрийн үйлчилгээг хувийнхаа компаниудаар дамжуулан хүргэх, тендерт хуйвалдан шалгаруулах, цагтаа ажлаа хийхгүй сунжруулсаар, хагасыг нь хийснээрээ барьцаалан нэмж хөрөнгө шаардаж авах явдал.
Салбар бүрт төрийн зайлшгүй үзүүлэх үйлчилгээг, жишээ нь байгаль орчны үнэлгээ хийх, эсвэл эм тариа оруулах, борлуулах, хог, бохир ус цэвэрлэх, малын эм тариа нийлүүлэх гэх мэт төрөл бүрийн нийлүүлэлт, үйлчилгээний сүлжээний гүйцэтгэгч нь холбогдох яам, хорооны шийдвэр гаргагчидтай холбоотой компаниар дамждаг болжээ.
Монголын төрийн үйлчилгээ барууны өндөр хөгжилтэй орных шиг үнэтэй боловч чанар нь өмнийн буурай хөгжилтэй орнуудаас ч доогуур болчихлоо.
Төрийн өмч үнэгүй болдгийн шалтгаан
Төрийн өмчийн энэ тогтолцооны алдагдлыг арилгаж чадахгүйн гол шалтгаан бол Монголын төр засгийн эрх баригчдын хувийн сонирхол нийтийн сонирхлоос нэг эрэмбээр дээгүүр байгаад оршино.
Төрийн өмч том, олон байх нь улстөрчид, засгийн эрх баригчдад өөрсдөд нь зөвхөн ашигтай бөгөөд төсвөөр дамжуулан дээр дурдсан үрэлгэн сүлжээгээ санхүүжүүлэх нь олон бизнес, түүний улс төрийн төлөөллийн туйлын зорилго болжээ.
Олон жил эдийн засаг, улс төрийг тоносон мафийн тогтолцоог өөрчлөхийн тулд төр засгийн үйл ажиллагааг бүрэн ил тод болгох, өнөөгийн засаглалын эхлүүлээд байгаа авилгалын эсрэг тэмцлийг улс төрийн намын харьяалал хар алзахгүй үргэлжлүүлэх шаардлагатай юм.
Өнөөдөр Монголын улс төрийн намууд үзэл бодлоор бараг ялгагддаггүй бөгөөд ялгаатай ганц зүйл бол аль намын ямар фракц, бизнесийн аль бүлэглэлийн төлөөлөл төр засгийн эрх мэдэлд яаж нөлөөлж байгаад л оршдог. Монголын хувийн компаниудын захирлууд ч улс төрийн намуудын удирдлагад орж, улс төр эдийн засгийн бүлэглэлийг бэхжүүлж ирлээ. Бүлэглэлүүд харилцан биенээ барьцаалсан учир авлигын сүлжээг арилгах бараг боломжгүй ажээ.
Улмаар аль ч засаг тодорхой бүлэглэлтэй хариуцлага тооцож чадахгүй болсон учир Монгол Улс урт хугацааны хөгжлийн бодлого гаргаж чадахгүй байгаа юм.
Төрийн өмч эдийн засагт давамгайлж, энэ өмчийг ямар ч алдагдалтай байсан хамаагүй захиран зарцуулах эрх нь улстөрчдийн гарт орж, цөөхөн этгээд цөм баяжин, нийтийн хөрөнгийг зувчуулж ирлээ. Төрийн өмч нэртэй хэний ч биш болсон хөрөнгө зонхилсоор, эдийн засгийг бүтцийн хямралд оруулах боллоо. Ийм хямрал 2009 онд болсон ч ашигт малтмалын олон улсын зах зээлийн үнэ өссөнөөр Монгол Улс түргэн гарч чадсан юм.
Шийдэх зам
Өнөөдөр эдийн засаг суларч, төгрөгийн ханш унан, гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсантай холбогдуулан, төсвийн алдагдал нэмэгдсэн учир асуудлыг Засгийн газраа солих, хоёр гурван хууль өөрчлөх замаар шийдэх тухай ярих боллоо.
Засгийн газраа, эсвэл хэдэн сайдаа сольсноор зарчмын өөрчлөлт гарахгүй. Харин төрийн өмч давамгайлсан, зөвхөн улстөрчдөд ашигтай эдийн засгийн бүтцээ өөрчлөн, төрийн өмчийг хувьчлах буюу эдийн засагт төрийн оролцоог багасгахгүй бол бусад бүх арга хэмжээ цаг алдсан, өнгөц алхам болно. Төрийн өмчит компаниудын хувьцааны ихэнхийг хөрөнгийн биржээр дамжуулан хувьчлах, дараа нь үнэ хүрсэн цагт нь үлдсэнийг зарах замаар алдагдлыг нь нөхөж болно.
Эдүгээ төр засаг эдийн засгийн хүндрэлээс гарах арга замаа хэлэлцэхийн тулд Их Хурлын ээлжит бус чуулганыг энэ сарын дундуур хийх гэж байна. Энэ чуулганаар эдийн засгийн хямралын суурь асуудлыг шийдэж, төрийн өмчийг хувьчлах, нийтийн өмчийг зувчуулагч бүлэглэлтэй намын харьяалал харгалзахгүй хариуцлага тооцох асуудлыг яаравчлах шаардлагатай байна. Мөн геополитикийн ашиг сонирхлоо баталгаажуулж, урагшаа нарийн царигаар төмөр зам тавих эдийн засгийн стратегийг хэрэгжүүлж, Их Хурлын гишүүн Засгийн газрын сайд болохгүй байх хуулиа баталж, урт хугацааны эдийн засгийн бодлогоо хэлэлцэж шийдвэрлэхгүй бол улс төрийн ээлжит сүржигнэл болоод л өнгөрнө.
Өнөөгийн эдийн засгийн хүндрэлээс гарч, улмаар ойрын ирээдүйн тогтвортой өсөлтийг хангахын тулд бид эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлтийг хийж, төрийн өмчийг хувьчлах чиглэлийг баримтлах цаг боллоо.
2013.09.04