Олон улсын “Манас” нисэх онгоцны буудалд Москва руу нисэхээр онгоц хүлээж суухдаа Киргизстан гэдэг энэ улс хаашаа явж байна даа гэж өөрийн эрхгүй бодов. Буянт ухаагаас мордохынхоо өмнө гадны хүмүүс Монголын тухай бас тэгж боддог байхдаа.
Сүүлийн хэд хоногт уулзсан энэ улсын нэр хүндтэй сэхээтэнүүд, энгийн иргэд, орсон газрууд надад манай хоёр орны түүх, өнөөгийн амар биш, хариуцлагатай цаг үе олон талаараа төстөй, бас ялгаатай боловч ирээдүй нь бараг адилхан гаргалгаатай юм байна даа гэсэн сэтгэлдэл төрүүлсэн юм.
Төсөө
Улаанбаатар болон Бишкек хотын онгоцны буудал хэлбэр, хэмжээгээрээ адилхан. Байдаг л нэг цөөхөн хүнтэй, жаахан орны стандартын биш үйлчилгээ. Хилийн цэргийн офицер танилаа чирээд, дараалал дайран, гэрийн эзэн шиг үйлчилнэ. Онгоцноос буугаад хүлээлгийн танхим руу дөнгөж ормогц олон арван хүн такси авахыг нэгэн зэрэг шаардаж байх юм. Машинтай хүн бүр таксичин болдог, ажилгүйдэл их, цалин бага, эдийн засаг нь унасан орны нэгэн танил нэрийн хуудас энэ бөлгөө.
Тэд ч бас төрийн өмч хувьчлалыг хийсэн. Бүх завод үйлдвэрээ төрийн эрх баригчид нь танил тал, хамсаатнууддаа хямдхан зарчихсан. Төдөлгүй яг л манайх шиг бүх тоног төхөөрөмж нь төмрийн хаягдалд явж, байр нь хоосон үлдсэн. Бас цөөхөн хэдэн хүнснээс өөр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэггүй, бараг бүх бараагаа Хятадаас авдаг нь бидний адил. Хүний гараар бүтээсэн экспорт байхгүй. Өндөр уулын бэл рүү уруудах голынхоо усыг цахилгаан гаргаж авах зорилгоор олон газар боож, зундаа хуримтлуулдаг нь тэр голын усаар Ферганы хөндийн хөвөнгийн тарилангаа усалж, ундаалдаг Узбекистаны уурыг тогтмол хүргэж, хоёр улсын хэрүүлийн томоохон алим болдог.
Хажуугаар нь Зөвлөлт холбоот улсын үед ураныг нь олборлоод хаячихсан газруудын цацраг идэвхитэй хөрсийг борооны ус урсган зөөсөөр олон мянган иргэдийг одоо болтол хордуулан өвчлүүлсээр байдаг.
2005 онд хууль тогтоочдийн ордноо цөлмөн дээрэмдэж, Акаев ерөнхийлөгчийг зугтаалгасан төрийн эргэлтийн удирадагч Бакиев, өөрийн нутаг усныхан , ах дүү хамаатанууддаа улс орны өгч болох бүх хөрөнгийг өвлүүлж дуусгасан. Нөлөө бүхий нэгэн улстөрчийн хэлсэнээр тэрбээр Акаевын арван таван жилийн дээрмийг, арван таван сарын дотор хийж, амжилтыг нь эвдсэн гэнэ.
Энэ улсыг эдүгээ хөрш орнуудых нь жишгээр төр нь биш, “Гэр бүл” удирдах болсон гэж уулзсан хүн бүр хэлж байлаа. Америкийн нэг, Орсын хоёр ч цэргийн онгоцны буудлын төлбөр улсын төсөвт шууд ордоггүй гэнээ. Зөвхөн гэр бүлийн гишүүний компани л энэ улсын бүх бензинийг ганцаараа хангадаг. Мөн энэ гэр бүл хамгийн том банк, харилцаа холбоо, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг гартаа авч хянадаг болж.
Таван сая хүний тавны нэг нь гадаадад, ихэнхи нь Орост очиж цэвэрлэгч, манаач хийж ар гэртээ хоолны мөнгө гуйвуулдаг, тэр мөнгө нь улсын эдийн засгаа дэмждэг бол манай иргэдийн аравны нэг нь гадаадаас, ихэнхи нь Солонгосоос ийм мөнгийг шилжүүлдэг билээ.
Ялгаа
Энэ улсын хүн амын аравны нэг нь оросууд. Орос бол ажил хэргийн болон албаны хэл нь. Төрөлх хэлээ энэ төвшинд хүргэх гэж хичээж байгаа. Хүн амын боловсрол ерөнхийдөө сайн. Гол шашин нь ислам. Тусгаар улсын бие даасан засаглалын туршлага бага учир төрийн ихэнх ажил нь туршилт, дадлагын чанартай. Орос, Казахстаныгг, ялангуяа дарга нарыг нь дуурайхыг хичээдэг.
Бид харин тэднээс ялгаатай. Монголчууд бид том гүрнүүд, тэдний том удирдагч нарыг гайхаад, шүтээд байх уламжлал, заншилгүй, тийм шаардлага ч байхгүй. Бид бие даасан сэтгэлгээтэй. Манайд хувь хүний эрх, эрх чөлөө, хөрөнгийг хамгаалах талаар их зүйл дутуу ч, тэднээс хамаагүй илүүг амжуулчихаад байгаа. Бид төр, засаглалын аугаа түүхтэй засаглалын туршлагаараа Төв Азийн бүх орноос илүү.
Одоохондоо манайд аль нэг гэр бүл засаглалаа тогтоогоогүй. Гэхдээ тогтоохгүй гэсэн баталгаа бас хэн ч өгөхгүй. Ил тод биш үйл ажиллагаатай төрөөс юу ч гарч мэднэ шүү дээ. Киргизэд төрийн удирдагчийн эсрэг үзэл бодолтой, өрсөлдөх төвшний хүн автомашины осолд ороод шатчихдаг. Манайд арай ч тийм дээрээ тулахгүй байх.
Ирээдүйн гаргалгаа
Хоёр орны ялгаа, төсөөг харьцуулан бодох тусам ирээдүй маань яг адилхан гаргалгаатай санагдаад болдоггүй.
Эдийн засгийн хөгжлийн суурь, гол хөдөлгөгч хүч нь зах зээл болохоос төр, заглал биш. Гагцхүү чөлөөт өрсөлдөөний үр дүнд л эдийн засгийн тодорхой салбар өрсөлдөх чадвартай болж, улмаар тэр салбарын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь олон улсын зах зээл дээр гарч байж улс гүрэн хөгжинө.
Харин төр засаг бол хувийн секторын хийж чадахгүй, хүч хүрэхгүй төсөлд, түүний дотор дэд бүтцийн салбарт дангаараа юм уу хувийн компанитай хамтран хөрөнгө оруулалт хийж, үйл ажиллагаа явуулах нөхцөлийг нь хангаж өгөх ёстой.
Түүний тулд төр засаг авсаархан бага бүтэцтэй, зардал нь ухаалаг, үйл ажиллагаа нь ил тод, тунгалаг байх учиртай. Үүнийг төр засаг өөрөө хийж чаддаггүй бөгөөд зөвхөн мэдээлэлтэй иргэд хатуу хянаж, бодит мэдлэгээр ардчилсан сонгуульд нөлөөлж, яваандаа засаглалын чанарыг өөрчилдөг.
Харин төр засгаа шударга, ил тод болгож чадахгүй байгаа орны иргэд яваандаа цөхөрч, өөрийн биш, далдын хүчинд итгэн, сайхан амьдралын шийдвэрийг бурхан шашнаас хайх болно.
2009.12.02