Хүний эрх гэж хүн бүрд төрөхөөс нь үхэх хүртэл заяагдсан хүний суурь эрх, эрх чөлөөг хэлдэг. Энэ эрхээ хүн бүр хаана төрсөн, ямар үзэл бодол, итгэл үнэмшилтэй, амьдралаа яаж сонгосноосоо үл хамааран эдлэх ёстой. Энэ эрхийг хэн ч булааж авах ёсгүй боловч хууль зөрчсөн, эсвэл үндэсний аюулгүй байдалд хор учруулсан тохиолдолд зөвхөн төр хязгаарладаг.
Суурь эрх гэдэгт тухайн хүний салшгүй, өөр хүнд дамжуулах боломжгүй, амьдрах эрх, үгээ хэлэх эрх зэрэг ордог. Энэ салшгүй эрх нь нэр төр, шударга ёс, эрх тэгш байдал, хүндлэл, хараат бус байх зэрэг нийгмийн үнэ цэнэ дээр суурилдаг. Ардчилсан оронд эдгээр үнэ цэнийг хуулиар тодорхойлж бас хуулиар хамгаалдаг.
Монгол Улсын Үндсэн Хуульд иргэн ямар үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдлэх (16-р зүйл), ямар үндсэн үүрэгтэй болохыг (17-р зүйл) тодорхой заасан байдаг. Манайх ардчилсан улс учраас төр нь хуулиараа хүний эрхийг хамгаалж, үүргийг нь сахиулж, харин иргэний нийгэм нь төрийн ажлыг хянаж, засаж залруулахыг төрөөс шаарддаг тогтолцоотой.
Харин тэр тогтолцоо нь яаж ажиллаж буйг НҮБ-ын Хүний Эрхийн Зөвлөл (HRC) 193 гишүүн орон бүрээр 5 жил тутам сонсож, дүгнэдэг тогтолцоо (The Universal Periodic Review-UPR) 2005 онд бий болжээ. Энэ байгууллагад Монгол Улс 3 дахь удаагаа хүний эрхийн байдлын тухай тайлангаа явуулж, өмнөх хоёрт нь тодорхой дүгнэлт, зөвлөмж авсан байна. Саяхан 3 дахь тайлангаа явуулж, Зөвлөлтэй цахимаар хуралдаж, удалгүй зөвлөмжийг нь хүлээн авах ажээ.
UPR-ийн хэлэлцүүлэгт тухайн орны Засгийн газар нь үндэсний илтгэл, Хүний эрхийн үндэсний комисс, ТББ-уудын форум, тухайн улс дахь НҮБ-ын төрөлжсөн байгууллагууд тус тусын мэдээлэл, дүгнэлтээ илгээдэг. Энэ удаа Монгол Улсын Засгийн газрын илтгэлийг Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Б.Баасандорж танилцуулж, ТББ-ын гишүүд ажиглагчаар оролцжээ.
Монголд хүний эрхийн ТББ-ууд өөрийн форумтай бөгөөд тайлангаа нэгтгэн илгээжээ. Энэ удаагийн тайланд
- Хүний эрхийн үндэсний механизм
- Бодлогын уялдаагүй хөгжил-Хүний эрх
- Бүлгийн эрх
- Эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоо
- Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх
- Эрүүдэн шүүхээс ангид байх эрх
- Бэлгийн хүчирхийлэл
- Хүн худалдаалах гэмт хэрэг
- Гэр бүлийн хүчирхийлэл
- Бэлгийн цөөнх хүмүүсийн эрхийн асуудал
- Залуусын улс төрийн оролцоо зэрэг тайлангууд оржээ. Эдгээрийн дотроос жил бүрийн 12-р сарын 10-нд дэлхий даяар тэмдэглэдэг Олон Улсын Хүний Эрхийн өдөрт зориулж зөвхөн нэг эрхийг нь энд онцолж байна.
Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх
Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг онцолж буй нь учиртай. Яагаад гэвэл энэ эрх байхгүй бол бусад бүх эрх зөрчигдөх болно. Үндсэн хуулийн 16.16-д Монгол Улсын иргэн “итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Жагсаал, цуглаан хийх журмыг хуулиар тогтооно” гэж заажээ. Тэгвэл энэ заалт биелэгдэхгүй байна. Үүнийг 2015 онд НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлөөс хэлэлцэж дүгнээд, тодорхой зөвлөмж өгсөн ажээ. Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний талаар нийт 7 зөвлөмж өгснөөс Монгол Улс алийг нь ч биелүүлээгүй. Үүнд:
- Холбогдох үндэсний хууль тогтоомжийг иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад нийцүүлэх, Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны хараат бус байдлыг хангах
Хэрэгжээгүй. УИХ-аас Харилцаа холбооны тухай хуулинд 2019.05.30-нд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан ч, зохицуулах байгууллагын бие даасан байдлыг баталгаажуулсангүй.
- Гүтгэлгийг гэмт хэрэг гэж үзэхгүй байх
Хэрэгжээгүй. Монгол Улсын Засгийн газар энэ зөвлөмжийг хэрэгжүүлээгүйгээр үл барам, улам дордуулав. Гүтгэлгийг 2017-2019 онд Зөрчлийн тухай хуулиар шийдвэрлэж байсан бол 2020.01.10-нд Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж худал мэдээлэл тараахыг гэмт хэрэгт тооцдог болов. Зөрчлийн тухай хууль хэрэгжсэн 2018.07-2019.03 хугацаанд, тус хуулийн 6.21 заалтаар 46 сэтгүүлчтэй холбоотой гүтгэх зөрчил бүртгэв. Тэднээс 12 сэтгүүлчийг буруутайд тооцож торгууль ногдуулсан байна. Энэ заалтыг хүчингүй болгох шаардлагатай тухай Монголын Глоб Интернэшнл төвөөс 2019 оны 10-р сард НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлд явуулсан тайланд дурджээ. Эдүгээ “гүтгэх” зөрчлөөр гурван сэтгүүлч тутмын нэг нь цагдаагийн байгууллагад дуудагджээ.
- Хэвлэл мэдээллийн болон иргэний нийгмийн ажилтнууд үйл ажиллагаагаа айдасгүй, чөлөөтэй эрхлэх бололцоог хангах, төр, орон нутгийн байгууллагын үйл ажиллагааг сурвалжилж, шүүмжилсний улмаас мөрдөн хавчигдах, дарамт шахалтад орохоос хамгаалах
Хэрэгжээгүй. Глоб Интернэшнл төвийн “Сэтгүүлчдийн аюулгүй байдлын түвшин тодорхойлох судалгаа”-нд хамрагдсан 300 сэтгүүлчдийн 67 хувь нь ямар нэг сүрдүүлэг, дарамт, заналхийлэл, доромжлолд өртсөн, 58 хувийнх нь ажлын багаж хэрэгсэлд халдсан, 36 хувь нь шүүх хүчний байгууллагын дарамтанд өртсөн, 18 хувийнх нь бие, эрүүл мэндэд нь халдсан ажээ. Эдгээр нь телевиз, цахим сайт, сонинд ажилладаг 35 хүртэлх насны залуу сэтгүүлчдэд илүүтэй тохиолдсон байна.
- Сэтгүүлчид мэдээллийн эх сурвалжаа нууцлах эрх болон шүгэл үлээгчдийг хамгаалах
Хэрэгжээгүй. Авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрт тусгагдсан сэтгүүлчид эх сурвалжаа нууцлах эрх, шүгэл үлээгчийг хамгаалахтай холбогдох заалтуудыг хэрэгжүүлэхгүй байна. Дээрх судалгаанд хамрагдсан 300 сэтгүүлчийн 51 хувь нь эх сурвалжаа илчлэх шаардлагатай тулгарч байжээ.
- Цахим орчинд үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг баталгаажуулах
Хэрэгжээгүй. Мөрдөгч нь шүүхийн шийдвэргүйгээр, зөвхөн прокурорын зөвшөөрлөөр харилцаа холбооны сүлжээнд нэвтэрч, хяналт тогтоох, дамжсан мэдээллийн агуулгыг холбогдох байгууллагаас гаргуулж авах боломжтой хэвээрээ байна. Цахим хуудасны сэтгэгдэлд үгийн шүүлтүүр ашиглахыг Харилцаа холбооны зохицуулах хороо нь өөрийн гаргасан “Тоон контентийн ерөнхий нөхцөл шаардлагын” дагуу тулгаж байгаа. Гэтэл энэ шаардлага ХЗДХЯ-ны хэм хэмжээний актад бүртгэгдээгүй байгаа. Зөвхөн бүртгэгдсэний дараа л биелүүлэх ёстой ажээ.
- Эрхийн аливаа хэлбэрийн хязгаарлалтыг хууль ёсны, зайлшгүй, хэм хэмжээндээ байх зарчимд нийцүүлэх
Хэрэгжээгүй. 2016 онд Төрийн болон албаны нууцын тухай баталсан хууль 2017 оны 9-р сарын 1-ээс хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хуулиар төрийн нууцын жагсаалт батлах тухай хууль хүчингүй болсон. Нууц мэдээллийн тоо 2017 онд 60 байсан бол, 2019 онд 565 болсон. 2019 оны 2-р сард Глоб Интернэшнл төвөөс сэтгүүлчидтай хамтран төрийн 16 байгууллагад тодорхой мэдээлэл хүссэн бичиг явуулснаас зөвхөн 5 нь л бүрэн гүйцэд мэдээлэл өгсөн байна. Нэг асуулт нь жишээ нь Улаанбаатар хотын А зэрэглэлийн газрын эзэмшигчдийн нэрсийг өгөөч гэхэд ихэнх нь нууц мэдээлэл гээд өгөөгүй. Энэ бол хаана ч нууц гэж заагаагүй мэдээлэл.
- Интернэт зохицуулалтын хүрээнд халдашгүй байх эрх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хамруулан хүний эрхийг бүхэлд нь хангах
Хэрэгжээгүй. Одоо хүртэл интернэт хэрэглэгчийн IP хаяг нээлттэй хэвээр байна. Монголд өгөгдөл хамгаалах хууль тогтоомж батлах шаардлагатай. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэхдээ иргэн бүр тодорхой үүрэг бас хүлээдэг. Энэ үүргийг Үндсэн хуулийн 17-р зүйлд: Үндсэн хууль, бусад хуулийг дээдлэн хүндэтгэж, сахин биелүүлэх; хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хүндэтгэнэ гэж заасан.
НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн зөвлөмжийг бүрэн биелүүлж хүний эрхийг баталгаажуулан хамгаалах нь төрийн амин чухал үүрэг.
2020.12.10