Монголын ардын хувьсгалын 99 жилийн ойд зориулав
Агуу хөшөө дурсгалууд урсан одох түүх, угтан ирэх ирээдүйд ч ач холбогдлоо илэрхийлсээр байдаг. Сүхбаатарын хөшөө нийслэл хотын бэлгэ тэмдэг болоод зогсохгүй, Монголын ард түмний итгэл үнэмшлийг илэрхийлсэн тэргүүлэх уран баримал юм. Хотын зүрхэнд сүндэрлэх энэ хөшөөг 1946 оны зун ёслол төгөлдөр нээсэн цагаас хойш Монголчуудын амьдралд тохиосон олон чухал үйл явдал, баяр ёслол, жагсаал цуглааны чухал гэрч болсоор иржээ. Бүх нийтийн эрх чөлөөт байдал нь хөгжил дэвшлийн суурь гэдэгт итгэдэг ардчилсан улсын иргэд бид өнөөдөр эрх чөлөөгөө хэзээнээс л байсан, энгийн үзэгдэл мэт дасчээ.
Харин Монголчууд бид үргэлж эрх чөлөөтэй байгаагүй билээ. 20-р зууны эхээр хагас саяас ч цөөхөн хүн амтай байсан Монгол Улс хуучин, шинэ үзэл суртал ба тэдгээрийн гадаад, дотоодын баримтлагчдын тэмцлийн талбар байв. Олон жилийн дайн байлдаан, аллага хядлага, айдас дарамтын эцэст Монгол үндэстэн мөхөхийн даваан дээр тулсан байлаа.
Энэ нөхцөл байдал нь олон эх орончдыг тэвчихийн аргагүйд хүргэв. Тэдний нэг Дамдины Сүхбаатар улс төрийн идэвх, алсын хараа, уран илтгэх чадвараараа бусдыг манлайлж байлаа. Тэрээр хөдөөгүүр яван, эх орныхоо тусгаар тогтнолын ач холбогдлыг хүн арддаа ойлгуулж түүний төлөө хамт тэмцэхийг айл бүрт очин уриалж, эрчүүдийг ардын цэрэгт татаж байлаа. Түүний бодлоор эх орноо дайснаас чөлөөлөх хамгийн дөт, хурдан зам бол шинээр гарч ирэн хүчээ авч буй зөвлөлтийн Улаан Армитай холбоо тогтоож цэрэг, зэвсгийн нөөцөөр хүчээ зузаатгах арга байв. Эх оронч нөхдийн хамт (Д.Бодоо, С.Данзан, Х.Чойбалсан, Д.Лосол, Д.Догсом, Д.Чагдаржав, ба бусад) удаа дараагийн оролдлогын эцэст Большевикуудыг өөрсдийн намтай нягт ажиллахыг итгүүлж чаджээ.
1921 оны 3-р сарын 18-нд Сүхбаатарын цэргүүд дайсны булаан эзлэгчдийг бут цохиж улсын хойд хилийн хот, Хиагтыг чөлөөлжээ. Тэр жил, Сүхбаатарын Арми Оросын Улаан Армийн дайчидтай хамт Нийслэл Хүрээг (1924 оноос Улаанбаатар) чөлөөлөн 1921 оны 7-р сарын 11-нд Монгол Улс тусгаар тогтнолын баяраа орон даяар тунхаглан тэмдэглэжээ.
Шинээр тусгаар тогтносон улсынхаа аюулгүй байдлыг батжуулан бэхжүүлэхийн төлөө Засгийн газартаа уйгагүй зүтгэн ажиллаж байсан Жанжин Сүхбаатар 1923 оны 2-р сарын 20-нд, гучхан настайдаа харамсалтай нь таалал төгссөн нь Монголын ард түмэнд хүнд гарз болжээ. Нас барсан шалтгааныг нь зарим эх сурвалжид хатгаа өвчин хүндэрсний улмаас гэж тайлбарладаг боловч, жинхэнэ шалтгаан нь өнөөг хүртэл маргаантай байдаг нь олон судлаачид Сүхбаатар жанжинд хор уулгасан гэж үздэгт оршино.
Сүхбаатар нь мориор давхиж байхдаа мэргэн буудах, газраас юм шүүрэх, нуруун дээр нь зогсох, харайж савах зэрэг уран хөдөлгөөнүүдийг чадамгай гүйцэтгэдэг байв. Түүний уян гарамгай авьяасыг нь биширсэн цэргүүд Сүхбаатарыг Гоймон Баатар хэмээн нэрлэдэг байжээ. Итгэл үнэмшилдээ үнэнч манлайлагчийн хувьд цэргүүд Сүхбаатарыг хүндлэхээс гадна нөхөрсөг, хүнлэг зан чанарынх нь төлөө хайрлан, шүтдэг байжээ.
Зуурдаар алдсан хайрт баатрынхаа алдар дурсгалд зориулж, түүний ард түмэндээ хандаж улсын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэхийг уриалан дуудаж байсан тэр газар дээр хөшөө босгохыг түүний хамтран зүтгэгч, анд нөхөр, төрийн тэргүүн (1939-1952), Х.Чойбалсан 1946 онд Засгийн газрын тогтоол гарган баталжээ. Х.Чойбалсан 1948 онд дурсамжиндаа “Сүхбаатарын эх орон ба ард түмний төлөө үнэнч шудрагаар зүтгэж байсан явдал болон, бүтээсэн үйл хэргийг мэдэх нь эх оронч хүн бүрийн ариун үүрэг мөн” гэж бичжээ.
Олон жилийн судалгаа, төлөвлөгөө, бэлтгэлийн эцэст тэр үеийн тэргүүний уран барималч С.Чоймболын ахалсан баг (Д.Дамдимаа, Лхамсүрэн, Пүрэв, Н.Жамбаа, Равдан, Данзан, Данший нар), уран гартан дархад (Ш.Наянтай, A.Даваацэрэн нар), туслах ажилчид ба олзлогдсон Япон цэргүүдийн шаргуу хөдөлмөрөөр Сүхбаатарын хөшөөг бүтээж БНМАУ-ын тусгаар тогтнолоо тунхагласны 25 жилийн ойн баярыг тохиолдуулан нээв.
Уул баримлын нийт өндөр нь 11 метр, морь унасан жанжны хөшөө 4 метр орчим юм. Уран баримал Сүхбаатарын төрх, занг тод илэрхийлнэ. Жанжны эрэмгий зоригтой царай, зүүн тал руугаа биеэрээ эргэж, баруун гараа сунган алгаа дээш харуулсан дүр нь ард түмнээ эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцэхийг уриалж байгаагаар мөнхрүүлжээ. Түүний тэгш нуруу, эрч хүчтэй төрх нь ялагчийн дүрийг тодотгоно. Жанжны унасан хүчирхэг догшин морь нь өндөр хадны үзүүр дээр цамнан зогсож, ургах нарыг угтаж буйгаар бүтээжээ.
Хөшөөний суурь том хадны хоёр талд байрлах хүрэл ингэмэл нь ардын хувьсгалын үйл явдлыг тусгажээ. Урд талын ингэмэлд Сүхбаатар цэргүүдээ тулалдаанд уриалан дагуулж байгаа, харин хойд талын ингэмэлд ард түмэндээ хандаж хувьсгалын ялалтаа зарлаж буй мөчийг тус тус харуулжээ. Бат бөх хамгаалалтыг бэлгэдэн асар том гинжийг амандаа зуусан 14 арслан хөшөөг тойрон зогсоно. Энэхүү уран баримлыг 2010 онд шинэчлэн, хүрлээр цутгаснаар хөшөөний олон нарийн хийцүүд улам тод ялгаран харагддаг болсон байна.
Хадны нүүрэн хэсэгт Сүхбаатарын ард түмэндээ хандаж хэлсэн үгнээс эшлэл татсан нь:
“Бидний улс эв саналаа нэгтгэн нийт нэгэн хүчнийг нийлүүлэн нэгэн зэргээр зориглон хөдөлбөөс үл хүрэх газаргүй бөгөөд мэдэхгүй чадахгүй хэмээх явдал огт үгүй болж (гадаад дотоодын эзэрхэгийн савраас гарч, учрах зовлонгүй болж) * цэнгэлийн манлайг олж болохыг дан ганц бидний сэтгэлийн чин зориг мэдмой.” /*1946 онд Х.Чойбалсан эдгээр үгийг хасчээ. /
Сүхбаатарын хөшөө нь 20-р зууны эцсээр, Монгол Улсад тайван замаар өрнөсөн ардчилсан хувьсгалын гэрч болсон юм. Шинэ зуун гараад ардчилсан эрх чөлөөт Монгол Улсад олон чухал явдал Д.Сүхбаатарын талбайд өрнөсөн юм. Сүхбаатарын үг бүтнээрээ эрх чөлөөний төлөө тэмцэл дуусаагүйг Монголчуудад анхааруулан сануулах мэт. Учир нь Монголчууд бид гадаадын эзэрхэгийн савраас гарсан ч, дотоодын эзэрхэгийн саварт орчихоод байна. Тэр савар бол бидний хөгжил дэвшлийг хойш татан тушиж буй авлига билээ. Авлига нь сувдаг араатны адил Монголчуудын амь биеэ золиослон байж олж авсан эрх чөлөөг дотроос нь идэн сүйтгэж байна. Чухамхүү авлига хэмээх дайсан бидний цэнгэлийн манлайд хүрэх замыг хааж байна.
Сүхбаатарын хөшөө нь иргэн бүрийг авлигатай тэмцэхийг уриалж, түүний заасан замаар итгэл үнэмшилдээ үнэнч байж, хорт дайсныг зөрүүдлэн эсэргүүцэж, бидний үр хүүхдийг хэзээ ч дахин айлган сүрдүүлж чадахгүй болтол нь устгахын төлөө эрхэмлэн зүтгэхийг сануулж байна.
Хэрэв Монголчууд бид өндөр ёс зүйг үйл бүхэндээ чанадад баримтлаж, хээл хахууль өгөлцөж авалцахыг цээрлэж, залилан мэхлэхийг тэвчдэггүй, хуурч завшихыг хүлээн зөвшөөрдөггүй нийгмийн соёлыг төлөвшүүлж чадваас авлигын эсрэг дархлаатай болж Сүхбаатарын хэлснээр, “үл хүрэх газаргүй бөгөөд мэдэхгүй чадахгүй хэмээх явдал огт үгүй болж цэнгэлийн манлайг олж чадна.”
Агуу хөшөө дурсгалд мөнхөрсөн Жанжин Сүхбаатарын алдар гавьяа, түүний захиас Монголчуудыг гадны эзэрхэгийн савраас гарч чадсан бол авлига хэмээх дотоодын эзэрхэгийн савраас ч гарч чадна гэдгийг сануулсаар байна.
——
- Н. Хишигт, “1921 Оны Хувьсгалын Түүхэнд Д.Сүхбаатарын Эзлэх Байр Суурь: 1990-ээд Оноос Хойшхи Түүх Бичлэгийн Асуудалд”
- З.Сэсээр, Д.Сүхбаатар – Монгол Орон, (Улаанбаатар: New Indigo, 2020), 49.
- Ч.Дашдаваа ба бусад, Сүхбаатарын Хөшөөний Үнэн Түүх, (Улаанбаатар: Admon, 2011), 41.
Урлаг судлаач Ж. Ариунаа
2020 оны 7-р сар