Өдгөө Монголын эдийн засаг хүндэрч, өсөлт нь бараг зогсож эхэллээ. Эдийн засагт бэлэн мөнгөний хомсдол нүүрлэж, ихэнх аж ахуйн нэгж, ялангуяа уул уурхайн компаниуд зээлээ төлж хүчрэхгүй, ажилчдынхаа цалинг ч тавьж чадахгүйд хүрээд байна.
Гадаадын хөрөнгө оруулалт зогсож, төсвийн алдагдал жил бүр нэг их наяд төгрөгт хүрэн, Засгийн газар ч гадаад, дотоодын зах зээлд өр тавьж, өрөө өрөөр дарахыг л хичээж буй. Саяхан Засгийн газар гадаадын хөрөнгийн зах зээлд таван жилийн хугацаатай бонд гаргахад хүү нь 10 хувиас өндөр байсан нь арилжааны банкныхаас ч дээгүүр буй нь Монгол Улсын төр засаг, эдийн засгийн эрсдэл ямар их болсныг илтгэж байна.
Тодорхой бөгөөд шуурхай арга хэмжээ авахгүй бол өр зээлдээ баригдсан олон компани дампуурч, тэднийгээ дагаад банкууд нь нурж, төр засаг цалин мөнгөө тавьж чадахгүй болно. Улмаар ажилгүйдэл газар авч, төгрөгийн ханш бууран, барааны үнэ огцом өсөж, гадагшаа ажил, амьдралын мөр хөөж иргэд нь дүрвэсээр эдийн засгийн байдал улам хүндрэн, оны эцэст суларч, дахин нэг улирал хасах гарвал хямралд орсноо албан ёсоор зарлах болно.
Эдийн засгийн энэхүү хүндрэлийн гол шалтгаан нь юу болох, ямар арга хэмжээ авч хүндрэлээс гарах тухай хэлэлцэхээр Монголын төр, нийгэм, хувийн хэвшлийн төлөөлөл эдийн засгийн ээлжит, долоо дахь удаагийн чуулганаа Улаанбаатар хотноо өнгөрсөн долоо хоногт зохион байгуулав.
ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХҮНДРЭЛИЙН ГОЛ ШАЛТГААН
Эдийн засаг хүндэрч, бараг “тэг” зогссон гол шалтгааныг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нэгдүгээрт, улстөрчид уул уурхайн том төслүүдээ явуулж чадаагүй, түүхий эдийн үнэ өндөр байсан ховор боломжийг алдаж “амандаа орсон шар тосыг хэлээрээ түлхсэнээс”, хоёрдугаарт, улс төрд хариуцлагын тогтолцоо бүрдээгүй, “гишгэсэн шар тосон дээрээ бүжиглэж” буйтай холбоотой гэж дүгнэв.
Харин Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг хүндрэлийн эхний шалтгааныг монголчуудын эдийн засгийн сэтгэлгээ эрүүл биш байгаатай, удаахыг нь манай үндэстний нураах чадвар нь бүтээх чадвараасаа илт давуу байгаад, эцэст нь хариуцлага хүлээх чадвартай улс төрийн намууд хамтарч ажиллаж чадахгүйд оршиж буйг онцлов.
Их хурлын дарга З.Энхболд хүндрэлийн гол шалтгаан бол гадаад байдалтай холбоотой буюу Хятадын аж үйлдвэрийн барааны эрэлтийн уналт нь манай эдийн засагт “удаашрал, тодорхой бус байдлыг бий болгосон” гэж үзэж байна.Тэрбээр мөн том төслийг хэрэгжүүлээгүйн гол буруутан нь Их хурал гэх нь ташаа ойлголт, “Тавантолгой”-н том төслийг нэр бүхий хоёр компанид 60 жилийн хугацаатай, хоёрхон хувийн роялтитай өгөх нь Монголд ашиггүй байсан гэв.
Харин “Торгоны зам” сангийн захирал М.Халиунбат эдийн засгийн өнөөгийн уналтын гол шалтгаан нь “crony capitalism” буюу улстөржсөн бизнес гэдгийг илтгэлдээ тодорхойллоо. Улс төртэй л холбоогүй бол Монголд ямар ч бизнес амжилт олохоо байсныг тэр барилгын болон банкны салбарын жишээн дээр тогтож ярьсан юм.
Орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн үйл гүйцэлдэх буюу урт хугацаанд үргэлжлэх боломжгүй, хөтөлбөр нь эрэлтээсээ хэт томдсон орон сууцны нийлүүлэлтийн үнэ жам ёсоороо унах байсныг нь хиймлээр барьж, үнэтэй байрыг бага хүүтэй зээлээр борлуулж байна гэлээ. Банкны салбарын нийт хөрөнгийг эрс өсгөж, нийт зээлийн бараг тал нь орон сууцных болж, чанаргүй зээл өсөж байна. Барилга болон банкны салбарууд монополь эрх мэдэлтэй болсон нь эдгээр салбарт бизнестэй төрийн дээд албадын удирдлагууд, тэдний гар хөл бологсдын ашиг сонирхлын илрэл гэж дүгнэв.
Эдийн засгийн хүндрэлийн шалтгааны тодорхой хэсэг нь гадаадын хүчин зүйл боловч дийлэнх нь дотоодынх, тухайлбал Монгол Улсын улс төрийн байдал, нийтийн засаглалын чадвар, чанараас хамааралтай болохыг бараг бүх оролцогчид, ялангуяа ерөнхий болон салбарын хуралдаануудад идэвхтэй оролцож, санал бодлоо хэлсэн ихэнх хүмүүсийн дүгнэлтээс харагдаж байлаа.
ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХҮНДРЭЛЭЭС ГАРАХ ШИЙДЭЛ
Эдийн засаг чухал, гэхдээ эдийн засгийн асуудлыг засаглалын хамт буюу улс төр, эдийн засаг, институцүүдтэй (байгууллуудын) нэгтгэн авч үзэж шийдвэрлэдэг тухай тус чуулганы хүндэт зочин, алдарт эдийн засагч, Байгалийн баялгийн засаглалын хүрээлэнгийн захирал, профессор Даниел Кауфман илтгэлдээ онцолсон юм.
Засаглал гэдэг нь аливаа улсын төр засаг өөрийн эрх мэдлээр дамжуулан хэрэгжүүлдэг, тодорхой уламжлал болон институцийн багц гэж тэр тодорхойлов. Тодруулбал, засаглал нь нэгдүгээрт, улс орны төрийн эрх мэдлийг барих хүчнийг сонгох буюу солих процесс, хоёрдугаарт, төр засаг нь бодлогоо боловсруулах ба хэрэгжүүлэх чадвар, эцэст нь хоорондынх нь харилцааг зохицуулагч байгууллууддаа иргэд болон төрийн зүгээс аль зэрэг хүндэтгэлтэй хандаж байгааг хэлнэ гэв.
Монгол Улсын эдийн засгийн өнөөгийн, ээлжит уналтыг нийтийн засаглалаас эхтэйг дээр дурдсан. Тэгвэл засаглалын тухай дээрх тодорхойлолтоос хаана нь бид илүү анхаарах ёстойг тодруулан харж болох юм.
Төрийн эрх мэдлийн жолоог сольдог сонгуулийн хувьд бол хамгийн чухал асуудал нь улстөрчдийн хэлснийг хийсэнтэй нь харьцуулан дүгнэж, хариуцлага тооцож чадахгүй байгаад оршиж байна. Төр засгийн эрх мэдэлтнүүдийн үйл ажиллагааны гол үр дүнг нь бодитой дүгнэхэд иргэдийн чөлөөт дуу хоолой, хараат бус хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл онцгой үүрэгтэй. Энэ талаар Монголд учир дутагдалтай байгаа. Монголын улс төрийн намуудтай хариуцлага тооцдог систем бүрдүүлэхийг эрх баригчид хүсэхгүй, бултуулсаар ирснийг иргэний нийгэм шахаж шаардахгүй байна.
Үе үеийн төр засгаас олон янзын бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэхийг оролдож ирсэн ч түүний явц, үр өгөөжийг хянадаг, хэмждэг, дүгнэдэг хөндлөнгийн хараат бус байгуулал манайд алга. Төр өөрийгөө хянадаг аудитын газартай ч үйл ажиллагаа нь төрөөс хэтэрхий хараат, ая тал зассан хэвээрээ байна.
Бүтэц, бүрэлдэхүүн нь улс төрөөс хэт хамааралтай, бараг жил бүр солигддог учир төрийн байгууллуудын чадвар сул, үр өгөөж, бүтээмж нь бага байгаа юм. Төрийн бүх байгуулалд иргэд нь байтугай, төр нь ч итгэл муутай байна. Тийм учраас хууль журмын засаглал биш, хувийн сонирхол ноёлж, авлига төрийн бүх байгуулалд бат бөх “шингэсээр” ирэв.
Энэ бүх байдлыг эдийн засгийн чуулган уудалж, задалж, дүгнэн ярилцлаа. “Хямралаас гарахын тулд нэмж өр тавихаас аргагүй, банкаа, компаниудаа мөнгөтэй болгож өрийн сүлжээг тайлна” гэж Ерөнхий сайд хэлсэн. Гэхдээ нийтийн засаглалаа цоо шинэ, зарчимд тулгуурлаж эмхлэн байгуулахгүй бол хэчнээн ч их мөнгө зээлээд ч эдийн засгийн хямралаас гарж чадахгүй шүү дээ.
Нийтийн засаглалаа шинэчлэх сайхан боломж эдийн засгийн энэхүү уналтын үед гарч ирлээ. Одоо л бид засаглалаа шинэчлэхгүй юм бол хэзээ ч өндөр хөгжилтэй орон болж чадахгүй юм.
Энэ цаг үе бол монголчуудын хувьд нийтийн засаглалаа шинэчлэх алтан боломж юм.
2016.04.06