Төмөр замын тээвэр бол аль ч улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн зүтгүүр нь юм. Манайд ч тийм байлаа. 1938 онд Налайх-Улаанбаатарын 42 км нарийн төмөр замаар нүүрс тээвэрлэн анхны цахилгаан станцад нийлүүлэн Монголын аж үйлдвэрийн суурийг тавьсан юм. Түүнээс хойш 1955 он гэхэд Монголын умард хилээс өмнөд хил хүртэл 1115 км өргөн төмөр замыг холбосон бөгөөд үүний тулд 508 гүүр, 35 өртөө зөрлөг, таван депо, Улаанбаатарт төв буудал барьснаас гадна орон сууцны хороолол, эмнэлэг, сургууль, гуанз, дэлгүүр, клуб бүхий олон тосгон суурин бий болгожээ. Улмаар нүүрсний шинэ уурхай, цахилгаан станцуудыг холбосон замууд, 1973 онд Салхит-Эрдэнэтийн зэс молибдений уурхай хүртэл 200 км төмөр зам барьсан байна. Монгол, Оросын Засгийн газрууд 1949 онд хувь нийлүүлэн байгуулсан “Улаанбаатар төмөр зам” нийгэмлэг энэ бүгдийг бүтээн босгосон.
УБТЗ нийгэмлэг нь өнөөдөр нийтдээ 1815 км урт төмөр замтай, 17 мянган ажиллагсадтай, нийслэлийн газар нутгийн томоохон хэсгийг эзэлсэн, улсын ачаа эргэлтийн 60 хувь, зорчигч тээврийн бараг талыг гүйцэтгэж, хотын тээврийн хөдөлгөөний томоохон түгжээ болсон, нүсэр том, ашиггүй, ойлгомжгүй, улс доторх улс буюу “Вант улс” болжээ. Цаг цагаараа байдаггүй, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй гэдэг.
Тус нийгэмлэг 1990-ээд оноос зах зээлийн нийгмийн хэвийн үйл ажиллагаатай зөрчилдөж явсаар хориод жилийг элээж Монгол Улсын үсрэнгүй хөгжлийн өндөр шаардлагыг техник, технологи, менежментийн хувьд хангаж чадахгүй, эдийн засгийн хөгжлийн чөдөр тушаа нь болж хувирлаа. Хэрэв цаг үеэ мэдэрч, хурдан өөрчлөгдөж буй зах зээлийн хэрэгцээнд түргэн нийцэж, зохицон үйлчилж чадсан бол Монгол Улсын ачаа болон зорчигч тээврийн эргэлт өдийд хэдэн арав дахин нэмэгдэх байв. УБТЗ нь “сүрлэн дээр суусан нохой” шиг, өөрөө ч идэхгүй, бусдыг ч идүүлэхгүй, хөгжлийн “лонхны хүзүү” нь болчихоод буйн гол шалтгаан бол жам ёсны монополь шинж чанараас гадна хоёр улсын гэрээгээр зах зээлийн хууль журмаас бүрэн тусгаарлагдан хамгаалагдсанд оршино.
Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дэх ямар ч татвар төлдөггүй цорын ганц аж ахуйн нэгж энэ нийгэмлэгийн үйл ажиллагаа нь хоёр Засгийн газрын хамтарсан, түүхэн үүргээ гүйцэтгээд дуусчихсан, олон улсын хуучирсан гэрээгээр зохицуулагдаж байна. УБТЗ нь өнөөдөр Монгол Улсын Компанийн, Бүртгэлийн, Шударга өрсөлдөөний, Газрын хуулиуд болон УИХ-ын Үндсэн хуульд зохицуулан өөрчлөх тухай тогтоолыг зөрчсөөр өдий хүрлээ.
Дэлхийн улс орнууд, түүний дотор Орос улс олон улсын дүрэм журам, юуны өмнө Европын холбооны ЕС 91/440 удирдамж зөвлөлгөөний дагуу төмөр замын бүтцээ өөрчлөн шинэчилж, суурь бүтцийг нь түүнийг ашигладаг үйл ажиллагаа явуулагчаас салган, үр ашгийг нь дээшлүүлэх бодлого баримталж байна.
Монголчууд гол асуудлаа Оросын талд тавихгүй, өөр нэг хамтарсан Эрдэнэт үйлдвэрээр сэтгэж эзэмшлээ 50 биш 51 хувьд хүргэж өөрчлөх тухай л улиг болтол нь ярьсаар 25 жил алдлаа.
Аж ахуйн нэгж нь ямар ч ашиггүй, нийгмийн бүх ачааллыг үүрүүлсэн хэлбэрээр явах нь Монголын төр засгийн эрх мэдлийг ээлжлэн барьж буй улс төрийн намуудад ч ашигтай аж. Төрийн өмч гэдэг нэрээр өөрийн хүнээ бүх шатанд томилж, удирдлагыг нь атган, хэний ч биш хөрөнгө болгож, компанийнхаа бараа, үйлчилгээг шахдаг бэлэн “зөөлхөн зууш” байлгах нь төр засгийн зорилго гэлтэй. Эцэс төгсгөлгүй болдог олон янзын хурал нь төмөр замын гэрээгээ өөрчлөх дээрх гол асуудлыг шийдэхийн оронд сандал ширээ тойрон маргалдсаар нэгэн үеийг барж байна.
Зүй нь өдийд төмөр замын бүх сүлжээ буюу зам Монголын төрийн мэдэлд, харин түүнийг ашиглаж, ачаа болон зорчигч тээврийн үйл ажиллагаа явуулж буй бүх компани хувийнх, эсвэл олон нийтийн хувьцаат компани байж аж ахуйн үйл ажиллагаагаа өрсөлдөн явуулж, үр ашигтай ажиллах ёстой. Хэдийгээр хамтран байгуулсан ч аль нэг улсын нутаг дэвсгэр дээр байгаа зам, ус, эрчим хүч зэрэг дэд бүтцийн байгууламжууд нь гадаадын орны төрийн өмч байх ёсгүй, харин зөвхөн тодорхой хугацаагаар ашиглуулж болдог юм.
УБТЗ-ыг олон улсын дүрэм журамд нийцүүлэн шинэчлэхгүйгээр Монгол Улс хөгжих боломжгүй. Манай улсын газар зүйн байршил нь олон улсын төмөр замын сүлжээний амин чухал хэсэг, хуурай газрын гүүр, шинэ “Панамын суваг” болох эрин үе ирлээ. Дэлхийн эдийн засгийн хамгийн том хоёр тоглогч болох Хятад, Зүүн өмнөд Азийг Баруун Европтой холбож далайн тээврээс хоёр дахин хурдан, хямд өртөгтэй төмөр замын тээврийг хөгжүүлэх шинэ магистраль шугам нь манай нутгаар дайрч байна. Монгол Улсын 2200 км өргөн коридор нь хойд, урд хөршийн хувьд, манайхыг тойрч Алтай, Хянганы нурууг давуулан төмөр зам, авто зам, байгалийн хий дамжуулах хоолой, эрчим хүчний шугам тавихаас хоёр дахин хямдхан “Талын зам” болохыг бодит судалгаагаар баталжээ.
Манай улс хоёр хөрштэйгээ тус тусынх нь царигаар холбогдож нутгийн гүнд 85 мм-ийн зөрүүтэй хоёр царигийн хооронд ачаа шилжүүлэх үйлчилгээг гардан хариуцах бодлого баримталж эхэллээ. Энэхүү ложистик үйлчилгээг хамгийн өгөөжтэй өөр нэг улс нь хариуцах нь хоёр хөршийн ч, олон улсын зах зээлийн ч хэрэгцээг шуурхай хангах юм. Үүний тулд Замын-Үүд, Алтанбулагийг холбосон шинэ төмөр зам тавих шаардлага зүй ёсоор гарч байна.Одоогийн төмөр замын олон тооны, богино гогцоо тойргууд хүн амын тал нь төвлөрсөн нийслэл хотын төвөөр дайрч, дэд бүтцийн өмчийн ойлгомжгүй харилцаа нь цоо шинэ шийдлийг шаардаж буй.
Одоогийн төмөр зам нь 2000 тоннын ачааг 30-40 км/цагийн хурдтайгаар дамжин өнгөрүүлэх чадвартай, жилд 20 сая тонн ачаа тээвэрлэх чадалтай. Төлөвлөөд буй 400 сая долларын хөрөнгөө босговол хүчин чадал нь 75 хувиар нэмэгдэж 35 сая тоннд хүрэх юм. Гэвч таван жилийн дараа нүүр тулах 100 сая тонн ачаа тээвэрлэх хэрэгцээг хангаж дийлэхгүй аж. Энэ хэрэгцээг бүрэн хангахуйц, Богд уулын урдуур нийслэлийн төвийг тойрсон, цагт 120 км-ийн хурдтай, 6-10 мянган тонн ачаа нэвтрүүлэх чадалтай, 1085 км урт төмөр зам барих ТЭЗҮ-ийг долоон жилийн өмнө боловсруулжээ. Үүнээс гадна Төв аймгийн нутагт цариг шилжүүлэн ачих терминал барих тооцоог хийж төмөр замын шинэ транзитийн төслөө цаг алдалгүй эхлүүлэх шаардлагатай байна.
Нутгийн хойд хэсгийн буюу Эрдэнэтээс баруун тийш Овоот, Овоот-Арц суурь/Цагаан толгойн боомтоор дамжин Кызыл хүргэх төмөр замын шинэ шугамын талаар сая УИХ-аас гаргасан шийдвэрээ хэрэгжүүлж концессийн ажлаа шуурхайлах нь зүйтэй.
Монгол Улс хөрш орнуудынхаа удирдлагатай уулзаж улс төр, эдийн засгийн асуудал, хамтын томоохон төслүүдээ хэлэлцэж буй шинэ цаг үед манай Засгийн газар нэгдсэн бодлого, санаачилгатай, түргэн шуурхай ажиллаж төмөр замын шинэ төслүүдээ үргэлжлүүлэх таатай нөхцөл эдүгээ бүрдээд байна. Төмөр зам бол Монгол Улсын үсрэнгүй хөгжлийн зүтгүүр нь байх ёстой.
2014.12.10