Нэрт эдийн засагч Жэфри Загс улс орнуудын эдийн засгийн хөгжлийг дөрвөн шатанд буюу зах зээлжихийн өмнөх, зах зээлжих, үйлдвэржих болон мэдлэгт тулгуурласан эдийн засаг гэж ангилдаг. Зах зээлжихийн өмнөх шатанд хот, хөдөөгийн хүмүүс бараагаа солилцон хөдөлмөрийн хуваарилалт үүсэн бүрддэг. Энэ солилцоонд хөдөөгийн бүх хүмүүс оролцдог болчихвол эдийн засаг зах зээлжсэн гэх. Дэд бүтэц бий болоогүй, эсвэл иргэний дайн зэрэг янз бүрийн шалтгаанаар зарим орон бүрэн зах зээлжиж чаддаггүй. Хөгжиж буй ихэнх орон бүрэн зах зээлжиж, үйлдвэржих шатанд ороод явж байна. Үйлдвэржилт бол нийгэм ба эдийн засгийн хөгжил, технологийн шинэчлэлтэй уялдаж, улмаар үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа эрчимжиж, иргэдийн ихэнх нь цалингийнхаа орлогоор амьдардаг.
Тийм учраас үйлдвэржүүлэлт нь нийгмийн амьдралын зохион байгуулалтад томоохон өөрчлөлт хийж, нийгмийн хэсгүүдийн харилцаанд хүчтэй нөлөөлдөг. Үйлдвэржилт бол зайлшгүй бөгөөд урт хугацааны, түүхэн үйл ажиллагаа юм. Хөгжиж буй олон орон үйлдвэржилтийнхээ дунд хэсэгт байна. Цөөхөн нь үйлдвэржилтийн эцсийн буюу мэдлэгт тулгуурласан эдийн засагт шилжих үедээ байхад, харин өндөр хөгжилтэй орнууд мэдлэгт тулгуурласан эдийн засагт аль хэдийн шилжжээ. Тухайн орон аль шатанд байгааг нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтгээгдэхүүний түвшинээр ерөнхийд нь илэрхийлдэг. Хэрэв энэ хэмжээ 5000 доллар хүртэл бол зах зээлжиж байгаа, 15000 доллар хүртэл бол бол үйлдвэржиж, 30000 доллар хүртэл бол шилжилтийн, харин түүнээс мэдлэгт тулгуурласан эдийн засагтай гэж хэлдэг.
Жишээ нь: Монгол 3000 долбол үйлдвэржилтийн эхэнд, Казахстан 10.000 дунд нь, Чили 15000 эцэст нь буюу мэдлэгт тулгуурласан эдийн засагт шилжих үедээ ойртож байна. Үйлдвэржилтийг НҮБ-аас өөрийг нь анхдагч буюу байгалийн баялагаа олборлох, загас барих, хөдөө аж ахуйн, хоёрдогч буюу байгалийн баялагаа боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, эцэст нь гуравдагч буюу үйлчилгээний гэж гурван салбарт ангилдаг. Бүх улс орон үйлдвэржилтийн энэ гурван салбарыг анхдагчаас нь эхэлдэг бөгөөд яваандаа дараачийн салбаруудтай хослон хөгжүүлж нэг хүнд ногдох баялагаа нэмэгдүүлдэг. Тухайн орон хөгжихийн тулд өөрийн нөхцөлд тохирсон салбаруудыг хослох бодлого, стратеги гаргаж, хэрэгжүүлдэг. Байгалийн баялагийн төрөл, нөөцийн хэмжээ, зах зээлийн байршил, дэд бүтцийн хөгжил, ажиллах хүчний чадварын түвшин зэрэг өөрийн орны онцлогт тохирсон үйлдвэржилтийн бодлогоо тодорхойлж, хэрэгжүүлж чадсан орон амжилтад түргэн хүрдэг. Чили, Монгол, Казахстан улс үйлдвэржилтийн гараагаа тус тусын эрдэс баялагийн нөөц дээрээ тулгуурлан эхэлсэн.
Казахстан улс 10-аад, Чили улс 20-иод жилийн өмнө эхэлсэн үйлвэржилтийн үйл ажиллагааг монголчууд эдүгээ дөнгөж эхэлж байна. Байгаль, газар зүйн онцлог, бусад бодит байдлаас хамаараад эрдэс баялгийн олборлох, боловсруулах, болон үйлчилгээний аль салбарыг яаж хослуулан хөгжүүлэх, улмаар аль салбарт дагнан төрөлжих нь орон бүрт өөр өөр. Ямар ч гэсэн үйлдвэржилтийн шатны хөгжлийн үндэс суурь бол дэд бүтцийн хөгжил бөгөөд түүний дотор цахилгаан эрчим хүч, ус, зам тээвэр, харилцаа холбооны найдвартай сүлжээг юуны түрүүнд бий болгохыг хэлнэ. Мэргэжил мэдлэгтэй боловсон хүчнийг бэлтгэн зах зээлд нийлүүлэх шаардлагатай.
Чили, Казахстан энэ чиглэлээр хөрөнгө оруулалтаа оновчтой хийсэн учир амжилтад хүрч байна. Тэд дээрх хөрөнгө оруулалтаа байгалийн баялгаасаа олсон орлогоосоо хийсэн бөгөөд тэр хөрөнгөө эхлээд Казахстанд Үндэсний сандаа, Чилид Тогтвортой байдлын сандаа төвлөрүүлэн хатуу чанга дүрмийн дагуу зарцуулжээ. Монголд одоогоор Хүний хөгжлийн сан гэж бий болоод байгаа ч аль чиглэлээр зарцуулах нь улам бүр тодорхойгүй болж байна. Эхлээд бүх дэд бүтцийг барьж байгуулах, дараа нь үйлдвэржилтээ өгөөжтэй, үр дүнтэй ашиглахад шинийг санаачлан ажиллахын тулд хүн төрөлхтний тухайн салбарт хүрсэн бүх ололт амжилтыг мэдэх шаардлага гарна. Үйлдвэрлэсэн бүтгээгдхүүнээ гадаадын зах зээлд гаргаж чадвал тухайн салбар өрсөлдөх чадвартайг харуулах бөгөөд үүнийг хөдөлгөгч хүч нь тухайн салбарын компаниудын чөлөөт өрсөлдөөн, зах зээлийн зохицуулалт юм. Үүнийг Чили улс илүүтэй ашиглаж, Казахстан улс орхигдууүлж байна. Чили улс эдийн засгаа ашигт малтмалын зах зээлийн үнээс хамаардагийг багасгаж, үйлдвэржилтээ төрөлжүүлж чаджээ.
Тэд цоо шинэ салбарууд бий болгон эдийн засгаа өргөжүүлж хөдөлмөрийн бүтээмжээ нэмэгдүүлжээ. Тэд загас, дарс, жимс, мод, цаасны үйлдвэрлэлийг бий болгож дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөн, улмаар мэдлэгт тулгуурласан эдийн засгийн сууриа тавьсан. Казахстан ч эдийн засгаа эрдсийн бусад салбарыг хөгжүүлэхийн төлөө тодорхой зорилго тавиад ажиллаж байна. Монгол Улсын өмнө байгаа замыг амжилттай туулж, уул уурхайн орлогоо үсрэнгүй хөгжлийнхөө суурь болгож чадсан Чили, болон Казахстан улсын хөгжлийн бодлогын алдаа онооны туршлагаас суралцах нь монголчуудын хувьд цаг хугацаа хэмнэх, зардлаа багасгах сайхан боломж юм.
2010.09.08