Өдрийн сонин №220 (4547) 2013.09.10
Сүүлийн хоёр сарын хугацаанд ам.долларын ханш эрс өслөө. Шалтгаан юутай холбоотой вэ?
Ам.долларын ханш хоёр шалтгаанаас болж өссөн. Нэгдүгээрт гадаад худалдааны алдагдал огцом өссөн буюу импорт нь экспортоосоо үргэлж их байдагт. Монгол мах, махан бүтээгдэхүүнээс бусад бараг бүх бараагаа импортлодог. Эхний хагас жилд 1.5 тэрбум, жилээр нь бодоход гурван тэрбум доллар буюу эдийн засгийн 20-30 хувьтай тэнцэх алдагдал. Бид үйлдвэрлэгч биш учраас байдал ийм болж байна.
Хоёрдугаартгадаадаас орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалт, мөнгөний гуйвуулга эрс багассан учир дотоодод байгаа долларын хэмжээ буурсан явдал. Монголын дотоодын гүйлгээнд ч ихэнхи нь доллараар (юанаар) авсан бараа эргэлдэх учир доллар чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Мөн Хятадын эдийн засгийн өсөлт буурахаар, экспорт нь саарч, юань сулрах хандлагатай учир Монголд юанийг чанга дээр нь доллар авах гээд сонирхол яваандаа ихэсч болно. Тэр үед юань сулраад, дол чангарах болно, одоогоор энэ хоёулаа Монголд чангарч байна.
Манайхан экспортод бүтээгдэхүүн гаргахад л анхаарах хэрэгтэй. Урьд нь алдагдал бага байсан нь бид экспортод эрдсийн түүхий эд гаргаад мөнгө олоод байсан. Одоо нүүрсээ гаргах нь ашиггүй болохоор валют орж ирэхгүй байна.
Сүүлийн үед Монголын эдийн засаг хямраад байна гэх нэг хэсэг байхад нөгөө хэсэг нь энэ хямрал биш ээ түр зуурын хүндрэл гэх юм. Өнөөдөр монголд эдийн засгийн хямрал нүүрлээд байна уу, эхсүл хэсэг зуурын хүндрэл гарчихав уу?
Сонгомол тодорхойлолт нь хоёр улирал дарааллаад эдийн засаг хасах гарвал хямралаа гэдэг. Манайх хасах биш, бүр хоёр оронтой тоогоор өсч байгаа. Өндөр өсөлттэй хирнээ өнөөгийн хүндрэлтэй байдалд ороод байгаа нь эдийн засгийн өсөлт бүр иргэдийн амдралын түвшинг дээшлүүлдэггүйг хэлээд байгаа юм.
Эрдсийн экспорт өсөх нь эдийн засагын чанартай өсөлт гэсэн үг биш.Эдийн засагт үнэ цэнэ (нэмүүн өртөг) бий болгосон үйл ажиллагаа нь давамгай байх ёстой. Уул уурхайн өсөлт эдийн засагт хөөсөн өсөлт бүрдүүлсэнийг бид харж байна. Манай ашигт малтмалын гол хэрэглэгч Хятадын хэрэгцээнээс бүх зүйл хамаарна. Манай нүүрсний үнэ Австрали, Оростойөрсөлдөх чадваргүй болоод эхэллээ. Гол учир нь нүүрсээ авто машинаар шороон замаар зөөж буй учир өртөг их. Нүүрсийг дэлхий дээр усан болон төмөр замаар л зөөдөг.
Монголын төр засаг энэ асуудлыг шийдэж чадахгүй байна. Хувийн компани төмөр зам барихыг зогсоочихоод одоо заавал төрийн буюу иргэдийн мөнгөөр төмөр зам тавиад эхэллээ.
Ер нь бол 10-аас дээш хувиар өсч буй эдийн засаг үргэлж хөөс дагуулдаг.
Их мөнгө ороод ирэхээр үндсэн хөрөнгөний үнэ нэмэгдэнэ. Цалин нэмэхээр, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгддэг. Даанч бидний бүтээмж нэмэгдэхгүй байна. Энэ хоёрын зөрүүнээс хөөс бий болсон. Сүүлийн хэдэн жил үлээсэн бөмбөлөг хагарч эхэлж байна.
Цаашид ам.долларын ханш 2000 төгрөгт хүрнэ гээд байгаа. Үүн дээр та ямар бодолтой байна вэ?
Доллар өснө гээд хэлчихээр хүмүүсийн хүлээлт өөр болоод улам өсгөөд байгааг анхаарах хэрэгтэй.Цаашид долларын ханш улирлын үйл ажиллагаанаас болоод хэлбэлзэнэ. Оны эцэст 1670 дээр зогсох байх, хэдийгээр одоо 1680 хүрсэн ч.
Сургууль, соёлын улирал эхэлж байгаатай холбоотой өсөлт. Одоохондолларын хэрэгцээ багасдаг үе рүүгээ орно.
Эдийн засагт орж буй мөнгө хувийн хэрэглээндээ бус, юм бүтээхэд, бүтээх чадварыг нэмэгдүүлэхэдшилжиж байгаа л бол эдийн засаг зөв явдаг. Манай улс үүнд тууштай анхаарахгүй байна. Бид дэлхийд хэрэгцээтэй бараа үйлчилгээ бүтээж экспорт гаргаж чадахгүй байна. Үүний нэг шалтгаан нь төр засаг нь төр өөрөө хийе, дэмжээд хөнгөлөлттэй зээл өгье гээд бүх салбарт ороод байгаатай холбоотой. Ингэснээр төр засаг өрсөлдөөнийг устгаж байна. Хямдхан зээл авсан компанийг өрсөлдөгч нь яаж дийлэх бэ? Өрсөлдөөн байхгүй газар бүтээмж нэмэгдэхгүй, тэгэх ч шаардлагагүй, хамгийн сайн боловсон хүчнийг авж ч чаддаггүй. Зарлигаар цалин нэмээд байхаарболовсон хүчнүүд нь онцгой хичээх, шинийг бүтээж санаачлах шаардлагагүй болдог.
Сүүлийн үеийн мэдэгдлүүдийг хараад байхад монголчууд доллараар наймаа хийдэггүй. Ихэвчлэн урд хөрштэйгээ харьцдаг тул долларын үнийн савалгаа монголд ямар ч нөлөөлөх зүйл байхгүй гээд байна?
Долларын ханш бидний амьдралд нөлөөлөхгүй гэж байгаа нь худлаа.Харин ч хамгийн их нөлөөлдөг.Манайхан юанийг авахын тулд доллар авдаг. Юань, доллар хоёр Монголд чөлөөтэй эргэлддэг валют. Бид өөрсдөө юм бүтээхгүй гаднаас бараа бүтээгдэхүүн аваад байгаа цагт юань, доллар байсаар л байна.
Ер нь бид маш яаралтай үйлдвэрлэгч болох хэрэгтэй. Импортоор авч байгаа зүйлсээ орлуулахыг хичээ. Бодлоготойгоор Монголдоо хийсэн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэх нь зүйтэй. Солонгосчууд хямралаас ээмэг, бөгжөө хандивлаж байгаад гарсан түүх бий. Ингээд импортоо орлуулах, эхний ээлжинд чацарганыхаа шүүс уугаад, нэрснийхээ чанамал идээд эхэлье. Гадаадаас авчирсан мах, сүү биш Монгол малыхаа буяныг зөвхөн хэрэглье. Гадаад худалдааны алдагдал багасна. Хүн бүрийн оролцоо чухал.
Эдийн засгийн хүндрэлийн өөр нэг шалтгаан нь төрийн бүтэц дэндүү томорсонд байгаа юм. Төрийн бүтцийг томруулах нь улс төрийхөнд ашигтай болсон. Тэдний бизнес нь нэг гараараа төсвийг томруулах, нөгөө гараараа холбоотой компаниуддаа төрийн үйчилгээг өндөр үнээр хүргүүлэх, зам барих, төрийн худалдан авалт, түүний санхүүжилтийн сүлжээнд оролцох болоо.
Улс төр, бизнесийн холбоо улам далд, улам нарийн болж байна.Тэгэхээр манай төрийн тогтолцоо,төрийн бүтцийн далд холбоог сууриар нь өөрчлөх шаардлагатай.
Одоо бензинээс бусад бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдчихлээ. Цаашид бензиний үнийг төр барьж дийлэхгүй гээд байгаа. Үүн дээр байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?
Бензин нийлүүлж буй компаниудад хямдралтай үнээр,томоохон зээл өгөөд үнэ нэмж болохгүй, нэмбэл торгодог бүтэц тогтов. Энэ бол үнэ өөрчлөгдөхгүй явсаар зардал нь өссөөр нэг л өдөр бензингүй болчих магадлал өндөр. Эзэд нь компаниа ашиггүй ч хамаагүй үнээр зарчихдаг.
Өнөөдөр бид төрийн үүргийг буруу ойлгоод байгаа юм. Төр том байх ёстой гэдэг социалист үзэл бодол. Бүгдээрээ адилхан ядуу байх Кубын сонголт. Төр нь бага, бүх инстициудууд юуг, яаж хийх стандарт, журмыг тогтоогоод түүнийг нийтээр мөрдүүлэх ажлыг л төр хийх ёстой. Гашуун ч гэсэн үүнийг эртхэн ойлгож,төр засаг жижиг болж ажиллахгүй бол бид улам хүчтэй цохилт амсах болно.
Энэ сарын 16-ны өдөр ээлжит бус чуулганаар Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг хэлэлцэнэ. Уг хуулийг хэлэлцсэнээр ямар үр дүнд хүрэх бол. Бид энэ хуулиас юу хүлээж байх ёстой вэ?
Эдийн засгийн хямрал, хүндрэлбол алдаагаа засах, бодлогоо тодорхойлохболомж. Хуулийг яаж ч өөрчлөөд, маргааш нь хөрөнгө оруулалгчид ирэхгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг өөрчлөхдөө яавал өмнөх алдаануудаа гаргахгүй байхыг бодох хэрэгтэй. Том хөрөнгө оруулбал урт хугацаагаар тогтвортой байлгах гэрээ байгуулна гээд байгаа. Тогтвортой байдлын гэрээ байгуулна гэдэг нь хууль зүйл олон орчин бий болгож, тэгэх тусам эдийн засагт тогтворгүй байдал бий болгоно гэсэн үг. Хариу тогтвортой байлгах зүйл бол гэрээ биш, харин бодлого нь өөрөө байх ёстой.
Бизнесийн тогтовортой байдлыг урт хугацаанд хангахын тулд үргэлж хүн нь солигдох ёстой төр өөрөө бизнэст бага оролцох явдал. Монголын бүх орд газар, монголын иргэн хүн тус бүр шиг, стратегийх байтал ялгасан нэр томьёо өгөөд байгаа нь өөрөө буруу. Тэртээ тэргүй газрын доорх баялаг зуун хувь ард түмнийх. Тэнд ажиллаж байгаа компаниас хувь эзэмшээд, хөрөнгөө оруулна, оруулахгүй гээд маргалдах ч шаардлагагүй.
Түүний оронд ашигт малтмал ашигласны төлбөр, бусад татвар хураамжаа нэмж хасаад сууж байсан нь хамаагүй ашигтай. Зарим үед бүсээ чангалж, суллах нь хэн хэндээ хэрэгтэй юм. Австрали болон бусад орнуудад ийм зүйл байдаггүй.
Манайх шиг 200 орноос 100-д жагссан авилгалтай оронд төр нь хувьцааг нь эзэмшээд, ашгийн нь шударга хуваагаад явах бол үлгэр. Норвеги шиг, ядаж эхний тавд орвол өөр хэрэг. Тэр болтол цаг хугацаа хэрэгтэй.
Эдүгээ төр 34 хувийг байтугай, 100 хувь эзэмшсэнээ ч хянаж чадахгүй байна. Төрийн өмчийн гэх улс төрчдийн компаниудад авьяас чадвар дээр суурилаагүй арын хаалганы, улс төрийн намых холбоотой,ах дүү, хамаатан садан нь бидний хөрөнгийг ээлж ээлжээр завшаад удаж байна. Улстөрчид улс үндэстэн баян байх байхыг уриалдагч, одоогоор бол зөвхөн өөрсдөө л баяжсаар байгаа.
Монголчууд төр засаг дотроо хулгай луйвраа цэгцэлж чадаагүй цагт Монголын эдийн засаг хөгжихгүй шүү дээ. Хямрал үргэлж гарах бөгөөд төлбөрийг нь ард түмэн төлсөөр байна.Иргэд бидний худалдан авч буй талх болон бусад бараа болгоны үнийн 10 хувийг төр засгийн тансаг зан, төрийн өмчийн компаниудын алдагдлыг төлөхөд зарцуулж байгаа.
Хөрөнгө оруулагчид нэгэнд дүрвэчихлээ. Хэдэн жилийн дараанаас хөрөнгө оруулалт орж ирэх бол?
2014 онд манай хамгийн том түнш болох Хятадын эдийн засаг саарсан хэвээрээ байна. Хятадын эдийн засгийн нэг хувийн бууралт бидэнд хүндээр тусч, эдийн засагт нөлөөлж байна. 2014 онд шууд хөрөнгө оруулалт эргээд ирэхгүй байх.
Энэ хооронд гэр орноо цэвэрлэж, бүх зүйлээ байх ёстой газар нь тавьж чадвал эдийн засаг арай гайгүй болох юм. Нөгөө нэг асуудал ньтөмөр замын цариг болчихлоо. Урагшаа гарч байгаа бүх замаа нарийнаар, хойшоо өргөнөөр тавьчих хэрэгтэй. Ачаа шилжүүлдэг бүх үйлчилгээг Монголын нутгийн гүнд хийвэл бид олон улсын тээврийн үйлчилгээний зангилаа төв яваандаа болж, том орлоготой болно. Энэ бол том ашиг, газраа ухах шаардлага бага болно. Ази, Европын худалдаанд үйлчилсэн гүний боомтууд Монголд хэд хэдэн хотод байна гээд боддоо. Гэтэл үүнийг хийхгүй янз бүрийн шалтаг гаргахаа больчихоосой. Аль болох хоёр хөршийн сонирхол хил дээр биш нутгийн гүнд уулзах нь стратегийн ашигтай.
Монгол банк долларын ханшийн өсөлтөд анхаарал хандуулан ажиллаж байгаа гэсэн. Гэтэл УИХ-ын дарга интервенцийг сулд нь орхих хэрэгтэй гэсэн байр суурь илэрхийлж байна. Зүгээр л зөнд нь орхичих хэрэгтэй юм уу?
Монгол банк төгрөгийн уналтыг огцом биш байлгах талаас нь ажиллаж чадахаас бүрэн зогсоож чадахгүй. Тэгж ч болохгүй. Ханшын өөрчлөлтийг байгаа нөөцийхөө хэмжээнд тааруулан түр зуур барина.
Баруун цанхийн олборлолт эхэлсэн. Энэ нь Монголын эдийн засагт дэм болж чадах уу?
Уг нь Зүүн Цанхийн мөнгө өдийд эдийн засгийн эргэлтэнд орчих байлаа. Борлуулалтын төлбөрөө түрүүлж зээлээр аваад хуваагаад идчихсэн учир Зүүн цанхиас өрөө дарж байгаа. Өлсөөд байгаа учир баруун цанхиаасаа нүүрс гаргаж буй хэрэг. Харин аль хир мөнгө олох нь төмөр зам хэзээ барих, нүүрсээ угааж чадах эсэхээс л хамаарна.
Бондын ашиглалтын талаар таны бодол? Чингэс бондын мөнгийг үр дүнтэй зарцуулж чадав уу?
Бид энэ бондыг яаралтай авсан шалтгаан бол өмнө нь тэр хэмжээний шахуу хөрөнгийг 3-4 төрийн аж ахуйн нэгжээс зээлж аваад хэрэглэчихсан явдал. Хэрэв тэгээгүйсэн бол бонд авахгүйгээр,дэд бүтэц рүүгээ уул уурхайгаас олсон мөнгөө хийх байсан. Үүний хариуцлагыг хэн хүлээх юм. Хоёр нам л хүлээнэ. Энэ хоёр эвсэж байхдаа бидэнд хайртайдаа ч биш,сонгуулын үеэр хоосонамласандаа болоод тэр их мөнгийг хамтраад тараагаад өгчихсөн. Тэгээд хэн ч хариуцлага хүлээхгүй яваад л байгаа.
Үндсэндээ тэр мөнгөө зээлээр буюу бондоороо төлж байгаа хэрэг. Баруун цанхын нүүрсээ өнөөгийн ханшаараа өгөх нь ашиггүй. Мөн автомашинаар зөөж байгаа нь экологийн хувьд нэн хортой. Орон нутгийхах маш дургүй байгаа
Монгол Улсын хөгжилд дэд бүтэц хэрэгтэй. Дэд бүтцэд мөнгө хэрэгтэй. Түүнийгээ зээлээд л аваад байна. Яваандаа зээлээр биш өөрсдийн орлогоосоо авах хатуу сахилга бат тогтоомоор санагддаг. Хувийн секторын хийчих зүйлийг хийлгэх нь зүйтэй. Төрд байгаа авилгал, олон тэрбум төгрөгийн ашиггүй ажлыг цэгцлээд бондынхоо өрийг дарах хэрэгтэй. Ахиад бид бонд авах болоо ч үгүй. Яагаад гэвэл бид эдийн засагтайгаа тэнцүү шахуу өртэй болчихсон. Одоо бүсээ чангалах хэрэгтэй.
Ахиж зээл авбал бондын хүү нэмэгдэнэ. Иргэдийн нуруунд ачаа улам л нэмэгдэнэ дээ?
Бонд шинээр гаргах юм бол нэмэгдэнэ. Манай эдийн засгийн төлж чадах хэмжээний бондыг бид авчихсан. Үүнээс цааш авч чадахгүй. Хэрэв авахын бол улам өндөр хүүтэй байх болно. Монгол Улс мөнгийг олох чадвараасаа илүү зараад байна. Энэ нь ирээдүйгмаш эрсдэлтэй болж байгаа юм.
Уул уурхайн гадаадын хөрөнгө оруулалт зогссон болохоос бусад салбарын хөрөнгө оруулалт хэвийн хэмжээндээ байна. Тийм болохоор уул уурхайг дагаж хямрах шаардлагагүй гэх юм?
Манай экспортын 80 хувь нь уул уурхай. Бусад салбарын хувьд эдийн засагт том нөлөө байхгүй.Бид мөнгөтэй болохоороо найр наадам хийж гадаадын хөрөнгө оруулагчдаа нүд үзүүрлэн хөөгөөд,мөнгөгүй болчихсон хойноо буцаад ирээчээ гэх боллоо. Зөвхөн улс төрчдийн араншин. Үүнийхээ оронд соёл иргэншилтэй бусад орны адилаар хамтарсан, хөрөнгийг нь оруулсан хэлбэрээр гадаад ертөнцтэй үргэлж цуг явах нь зөв. Харин хууль, дүрэм зөрчсөн бол гадны, дотны гэлтгүй хэнбугайг ч хариуцлага хүлээлгэх ёстой.
“Дисковериа Монголиа” чуулга уулзалтад өмнөх жилүүдийнхийг бодоход цөөн төлөөлөгчид оролцож байна. Үүн дээр таны байр суурь ямар байна вэ?
Уул уурхайн бизнес хумигдаад эхэллээ. Одоо бол монголд нэгэнт хөрөнгөө оруулчихсан нь үлдсэн. Тэд нь олон жилээр тооцоод их хөрөнгө аваад ирчихсэн тул сандраад л байж байна. Санхүүгийн хөрөнгө босгодог компаниуд нь гарч яваад хөрөнгөө оруулсангууд нь бидэнтэй цуг эрсдэлээ хүлээж байгаа юм. Жишээ нь уул уурхайн өрөмдлөг хийдэг ч юм уу, лабораторийнхон үлдсэн. Ер нь хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийж байхгүй бид хөрөнгийг бий болгох чадвараасаа илүү зарцуулаад байна.
Гадны хөрөнгө оруулагчдыг эргүүлэн татах шилдэг арга гэвэл та юуг нэрлэхээр байна?
Эдийн засаг дахь төрийн оролцоог багасгах, урьдчилан харж болохуйц, гэнэт огцом хөдөлдөггүй бизнэсийн орчин байлгах, гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай харилцах уур амьсгал энгийн, гадаадын хүмүүсийг ирээд амьдрахад найрсаг байх хэрэгтэй. Монголчууд гадаадын хүмүүсийг хараад дургүйцэж байгаа нь тэднийг бүүр ирэхгүй болгож байна. Гуравдагч хөршийхөн явж байна.Гэтэл хоёр хөрш өөрсдөө гадаадын хөрөнгө оруулалт татах гэж байгаа болохоор юун монголтой манатай. Ер нь бодох зүйл их байна даа.
“Их 20” буюу “Жи 20”-ийн уулзалт Санкт-Петербург хотноо болсон. Энэ уулзалтын талаар ямар бодолтой байгаа вэ?
Үндэстэй дамжсан компаниудаас татвараа авах талаар анх удаа хэлэлцэж байна. Давхар татварын асуудлыг хөндөж байна. Ер нь үнэ цэнэ бий болгож буй улсдаа татвараа төлөх нь шударга зарчим. “Жи 20”-ийн уулзалтын шинэлэг зүйл нь энэ
“Жи 20”-ын уулзалтаас гаргасан шийдвэр монголд нөлөөлөх хэмжээгээрээ хэр байх бол?
Үргэлж нөлөөлдөг. Нөлөөлөхгүй гээд байгаа хүмүүсээс,та Монголд хийсэн юу хэрэглэж байгааг асуу. Гар утас, өмссөн хувцас, унаж буй машин, бензинээ хар. Бүгдээрээ Монголд хийгдээгүй. Эдгээр барааны үнэ өөрчлөгдөхөд бидэнд нөлөөлдөг. Бидний сонголт бас гажигтай болчихсон. Бид шинэ, үнэтэй машин л аваад байдаг, зам чинь хуучин, муу хэвээрээ л байгаа. Хот чинь машинаа даахгүй болчихсон. Орчноо засах нь хэний хэргийг ч ойлгодоггүй. Сайхан зам, сайн эмнэлэг, гар утастай болъё гэдэг. Гэр дотроо сайхан, гадаа гараад муу хэвээрээ. Ухаалаг, даруухан байцгаая. Бас “адууныхаа хирээр исгэр” гэдэг байх аа.
Сэтгүүлч Э.ЭНХБОЛД