2017.09.27

-Та өглөө хэдэн цагт босдог вэ?

-Зургаагаас. 

-Ширээний ном гэвэл хэний ямар зохиолыг онцлох вэ?

-Цаг үеэсээ шалтгаалаад өөр өөр. Сүүлийн үед системийн сэтгэлгээний тухай илүү уншиж байгаа. Өмнө нь аналитик чиглэлээр түлхүү сонирхдог байсан. Ер нь аргачлал, хөдөлмөрийн бүтээмж, суурь эдийн засгийн онолуудын номуудыг үргэлж уншдаг. 

-Системээр нь харсан номноос гадна эхлүүлчихсэн дуусгаж завдаагүй ном олон биз?

-Олон номны дунд л амьдарна шүү дээ (инээв). “Эдийн засаг энгийнээр”, “Тесла”-г үндэслэн байгуулсан Элон Маскийн тухай номуудыг эхлүүлсэн. Англи хэлээр.

-Ямар банкаар үйлчлүүлж байна?

-“Хас”, “ХААН” банкаар үйлчлүүлдэг. Хоёулангийнх нь онлайн үйлчилгээ сайн.

-Ямар машин унадаг вэ?

-Ниссан “Экстрел”. Сайн, харьцангуй хямд, гол нь засварын албан ёсны газар Улаанбаатарт байдаг. 

-Ямар байранд амьдардаг вэ?

-Наяад онд эхнэртэйгээ хотын төвд байранд орсон. Тэндээ гучаад жил амьдарч байна. 

-Хоолонд өдөрт хэчнээн төгрөг зарцуулдаг вэ?

-Өдрийн хоолонд дунджаар хориод мянган төгрөг зарцуулдаг байх шүү. 

-Идэхийг татгалздаг хүнс?

-Цагаан гурил, элсэн чихэр, хэт давсархаг хоолноос тойрдог. Махыг тохируулж иднэ. Хэт идэхгүй санаатай. Хоол, хөдөлгөөнөө зөв зохицуулахгүй бол жин нэмнэ, эсвэл алдана гээд зовлон их. Жин хэвийн байх нь галбираас гадна хөдөлмөрийн бүтээмжид нөлөөлдөг. 

-Фэйсбүүкийн найз, жиргээний дагагчид тань хэд хүрээд байна?

-Фэйсбүүкийн найз 40 мянга руу, жиргээний дагагч 200 мянга руу дөхөж байна. 

-Жиргээнд хэнийг онцгойлж дагадаг вэ?

-Стэнфордын профессор “Түүх дууссан” номын зохиогч Francis Fukuyama, “Дэлхий хавтгай” номыг бичсэн Тhomas Friedman, “Эдийн засгийн даяарчлагдсан түүх”-ийн зохиогч Mark Skausan-ыг жиргээнд онцгойлж дагадаг. Francis Fukuyama-тай ярилцлага хийж байсан. Mark Skausan нь миний найз. 

-Харилцдаг экспертүүдээ сонирхуулаач?

-Би “Mont Peleran Society”-гийн Монголын ганц гишүүн нь. Гишүүн болоод арваад жил болжээ. Hayek, Mises, Friedman нарын хамтран байгуулсан чөлөөт эдийн засгийг дэмждэг нийгэмлэг л дээ. Дэлхийн олон эдийн засагч энэ нийгэмлэгийн гишүүн. Олон том их сургуулийн багш нар бий. Манай нийгэмлэгийн долоон гишүүн эдийн засгаар Нобель авчсан. Нобелийн шагналтнуудаас нь James Buchanin, Vernon Smith нартай уулзаж байсан. Нийгэмлэгийн гишүүд жил бүр уулздаг. Хоёр жил тутам их хурал нь аль нэг тивд болдог юм.

-Мэдээлэл авдаг эх сурвалжууд?

-Өглөө босоод CNN хардаг. Машиндаа BBC сонсдог. Мэдээ авдаг суурь эх сурвалж маань. Өглөө бүр мэдээллийн сайт, сонинууд хардаг. Өдөр бүр тасралтгүй уншихгүй бол энэ эрчтэй дэлхийгээс хоцорно. Цөөн тооны сонин, блогуудыг твиттерээс хардаг. Bill Clinton, Yaron Brook, Jozeph Strylitz, Obama болон Trump нарыг дагадаг. Transparency international их сайн блогтой. Ikon-ий шөнийн 22.00 цагт сануулдаг мэдээг уншдаг. Мэдээллүүдийг анзаарч байгаад нэг сэдэв сонгож долоо хоног тутмын нийтлэлээ бичдэг. Эдийн засгийн асуудлуудын “нүүрний өнгийг” ярихаас илүүтэй цаад шалтгаан юу болох, шийдэл гарцыг нь олохыг хичээж бичдэг. Энэ бол миний үүрэг. Мэдээж надаас ухаантай, илүү ном уншсан өөр нэг хүн бий. Ардчилал бол мэтгэлцээн юм. Мэтгэлцээнд мэдээлэлтэй оролцохыг зорьсон нэг оролцогч нь би.

-Ямар сэтгүүл захиалдаг вэ?

-“The Economist” сэтгүүлийг цахим, хэвлэл аль алинаар нь авдаг. Дэлхийн эдийн засгийн хэллэгийг хурцалж байгаа сэтгүүл. Дэлхийн хэмжээний сэтгэлгээ, бөмбөрцгийн хэмжээнд яриаг онолын төвшний судалгаа, дүгнэлттэй уншиж болно. Хорвоо дээр мэдээ их байна. Хүн төрөлхтөнмэдээгээр хахаад, мэдлэгээр цангаж байна. Мэдээллийг мэдлэгт шилжүүлдэг чадвар чухал. Тэгэхийн тулд боловсрол их чухал. 

-Үгийг нь тогтож сонсдог улстөрч?

-Маргарет Тетчер, Роналд Рейган хоёрыг хүндэлдэг. Энэ хоёртой холбоотой хаана юу гарна үздэг. Улс орныхоо эдийн засгийг сэргээсэн хүмүүс. Монголоос Д.Бямбасүрэн гуайн өгсөн ярилцлагуудыг хардаг. Жаахан экстрим боловч, онол дээр суурилсан мэдлэгтэй хүн. Ер нь бүх юман дээр хүн төрөлхтний тухайн чиглэлийн мэдээлэл, онол, мэдлэгийг мэдэж, ойлгож ярих нь зөв.

-Санал бодлоо солилцож найзалж нөхөрлөдөг эдийн засагчид гэвэл хэнийг онцлох вэ?

-Марк Скаузен, Hakan Gerglis хоёртой нэлээд дотно. Hakan Gerglis инновэшний тухай олон ном бичсэн Шведийн алдартай эдийн засагч, Монголд ирсэн, бид хоёр гольф тоглосон.

Чөлөөт өрсөлдөөн байхгүй цагт банкны хүү буурахгүй

-Банкны хүү яагаад буурахгүй байна вэ?

-Нийгэмд мөнгө илүүдэлтэй хэсэг мөнгөө үржүүлэхийн тулд банкинд хадгалдаг. Илүүдэлтэй хэсгийнх нь мөнгийг хэрэгцээтэй хүмүүст нь хүссэн хугацаа, багц, хэмжээ, өртгөөр нь өгдөг институци бол банк. Банкгүй улс хөгжихгүй. Банк бол мөнгөний зах зээлийн тоглогч. Хөрөнгийн зах зээл бол үнэт цаасны зах зээл. Хөрөнгийн зах зээлийн үнэт цааснуудын өгөөж банкныхаас өндөр байж хөгждөг. Мөнгөө хадгалуулахын оронд үнэт цаас авах нь ашигтай байвал хөрөнгийн зах зээл хөгжинө. Өнөөдөр тийм биш учир банкууд ажилтай байна. Тэд хадгаламжийн хүүгээрээ уралдаж байна.

-Инфляци бага ч банкны хүү буурдаггүй. Учир нь юундаа байна?

-Товчдоо бол эрсдлээс болж байгаа юм. Банкны хүүг тогтоодог хүчин зүйл бол эрсдэл. Эрсдлийн нэг нь инфляци, гэвч манайд одоо энэ нь харьцангуй бага. Банкны хүү буурахын тулд тухайн улсын болон банкны эрсдэл бага байх ёстой. Тухайн орны эрсдлийг хэмждэг зүйл бол Засгийн газрын бондын хүү. Манай улсын эрсдэл 10 хувь давчихаад байна. Гэтэл Японы эрсдэл тэг. Их наран улс амласан юмаа хийдэг гэсэн үг. Монголын Засгийн газрын бондод зах зээл 10 хувь гэсэн үнэлгээ өгчихөөд байна. 

-Бондын үнэлгээ сайн байхын тулд Засгийн газар хүчтэй байхаас аргагүй нь гэж ойлголоо?

-Тэгэхээс аргагүй. Хүчтэй Засгийн газар гэдэг уг нь тун энгийн. Төсвийн алдагдалгүй Засгийн газрыг хүчтэй гэж тодотгодог. Гэтэл Монголын Засгийн газар хариуцлагагүй, ядуу хүн шиг байна. Орлого багатай, онгироо, ганган, цамаан хэрэглээтэй, орлогоосоо илүү үрдэг. Төсвийн алдагдал их байлаа ч Япон шиг дотоодынхоо мөнгөөр төлж чаддаг бол өөр хэрэг. Гэтэл бид гадаадаас мөнгө аваад байна.

-Одоо тэгээд яах ёстой вэ?

-Мөнгө олох хэрэгтэй. Долларыг бид үйлдвэрлэдэггүй. Доллар олох зам маань газрын доорхи баялаг. Газрын доорхи баялгийг олох, авах нь бөөн зардал болдог. Оюу толгой найман тэрбум ам.доллар газар руу хийж байж юм авах гэж байна шүү дээ. Тэгэхээр газрын нөөц, газрын баялаг гэдэг бол хоёр өөр ойлголт. 

-Газрынхаа нөөцийг баялаг гэж андуураад яваа байх нь ээ?

-Та оноод хэлчихлээ. Хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийх ёстой. Одоо бид яах ёстой вэ гэж та асуулаа. Уул уурхайн баялагаасаа оюуны баялаг руу шилжих арга зам олох ёстой. Спорт сайхан л даа. Медаль аваад, Монголын нэр гараад л. Гэхдээ спортоор мөнгө хийдэггүй. Харин оюуныхаа чадварыг ашиглаж буй хүүхдүүдээ мөнгөөр бас дэмжих учиртай. Тэднийг урамшуулсан боловсрол, сэтгэлгээ юу байдаг юм бүгдийг өгөх хэрэгтэй. Мэдээллийн технологийг улсын бодлогын хэмжээнд анхаарах ёстой. Мэдээлэл технологийн аль хэсэгт нь бид давуу байж болох вэ, тэгэхийн тулд аль сургуулийг сонгох вэ гэж харах хэрэгтэй. Сургуулийг төрөлжүүлэх, хүүхдүүдээ хар багаас нь бэлдэх шаардлага тулгараад байна. “Олонлог” гээд IT-гийн дунд сургууль нээгдэж байна. Фантастик. Яг ийм маягаар явах ёстой. Бид хүн төрөлхтний түүхэнд тохиож буй гурав дахь хувьсгалын дунд амьдарч яваагаа мартаж болохгүй. Хувсгал болгон хорвоог үндсээр нь өөрчилсөн. 

-Гурав дахь хувьсгал гэдгээ тодруулаач?

-Анхных нь нь хөдөө аж ахуйн хувьсгал болсон. Арваад мянган жилийн өмнө. Хүн төрөлхтөн нүүж, тэнэж явдгаа болиод мал тэжээж, ногоо тарьж суурьшин амьдарч эхэлсэн. Хот тосгод бий болсон сууршмал амьдрал эхэлсэн. Дараагийн хувьсгал нь аж үйлдвэрийх. 1780-аад онд уурын галт тэрэг, хөлөг онгоц хийсэн. Тэгээд л хувьсгал эхэлсэн. Хүн төрөлхтөн хүрээгүй газраа, хурдан хүрдэг болсон. Наймаа, бизнес томорсон. Хамгийн чухал нь даавуу нэхдэг болсон. Хүн төрөлхтөн түүхэндээ анх удаа хэрэгцээнээсээ илүү хувцас үйлдвэрлэдэг болсон. Яг энэ хувсгалаар амьдарсан хүмүүст хамгийн их бизнесийн боломж гардаг. Яагаад гэвэл тэр хувьсгалын өмнөх, дараах үе танигдахгүй том өөрчлөлт. Бид яг дунд нь байна. Ямар их өөрчлөлт авчрахыг нь мэдэхгүй, ойлгохгүй байна л даа.

-Бидний анзаараа ч үгүй яваа их өөрчлөлт мэдээлэл технологийн хувьсгал гэдэг нь таны ярианаас тод харагдаж байна. Хятадын тэрбумтан Жек Ма-гаас эхлээд дэлхий үгийг нь сонсдог мундагууд хүн төрөлхтөнд сануулга болохоор мэдэгдэл хийгээд эхэлчихсэн…

-Та төсөөл дөө, өнөөдөр дэлхий даяар бага сургуульд орж байгаа хүүхдүүдийн 65 хувь нь одоо байхгүй ажилд орно. Өнгөрсөн хугацаанд бичээч, холбоочин гэх мэт зөндөө олон ажил алга болсон. Яг үүн шиг өнөөгийн мэдээлэл, технологийн хувьсгалд бий болсон хамгийн том өөрчлөлт бол хиймэл оюун ухаан. Японд роботууд ажилладаг хүнгүй зочид буудал бий. Роботууд гэр цэвэрлэж байна. Жолоочгүй машинууд бий болж эхэллээ. Моторт өөрчлөлт орж байгаа. Удалгүй устөрөгчийн мотор моодонд орно. Арван жилийн дараа машинууд бензинээр явахгүй байх. Утсаа цэнэглэдэг шиг машинаа цэнэглэдэг болчихлоо. Зарим улсуудад машин жолоочгүй болсон. Онгоц хүртэл нисэгчгүй нисэх байхаа. Яг хүний бодох логикоор компьютер хийчихэд л асуудалгүй. Компьютер ядрахгүй, ажил хаяхгүй, цалин нэхэхгүй, хоол идэхгүй. 

-Тэгэхээр хүмүүс хаачих вэ гэдэг том асуулт яалт ч үгүй гарч ирэх нь дээ?

-Тэгнэ. Огт өөр юм бий болно. Голчлон урлаг соёлын тал руугаа. Шинэ хөгжмийн зэмсгүүд бий болно. Театр гэдэг ойлголт одоогийнхоос эрс өөрчлөгдөнө. Гэртээ “Отелло” үзэж болно. Нүдний шил зүүгээд видео тавихад л ердөө хажууханд жүжиг өрнөж эхэлнэ. Орон зай, цаг хугацааны ойлголт өөрчлөгдөж байна шүү дээ.

-Ийм орчинд амьдрах нь тодорхой болчихсон байхад өөрсдийгөө бэлдэж чадахгүй яваа улс юм аа даа, бид?

-Бэлдэх байтугай хамгийн үнэтэй цагаа огт дэмий зүйлд үрж байна. Нэг феодалыг нөгөөгөөр нь солино гээд хамаг цагаа барж байна. Хайран цаг. Зарчим нь л зөв бол аль ч феодал нь аваад явчихна.Засаглалын суурь зарчим нь буруу байна. Тэрийгээ засахгүй бол байдал өөрчлөгдөхгүй. Хорвоо дэлхий бүтээгээд өрсөлдөж байдаг, харин бид бусниулаад устгаад суугаа нь гашуун ч гэлээ үнэн. Гурван саяулхнаа байж биенээ хайрлаж, хамтарч яагаад болохгүй гэж. Шүүмжилж болно, гэхдээ алж болохгүй. 

-Зээлийн хүү бууруулах ямар гарц байгаа тухай яриа гурав дахь хувьсгалын сэдэв рүү хөтөлчихлөө. Зээлийн хүүг буулгах бодитой гарц гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Зээлийн хүүг бууруулах ганц л суурь бий. Эдийн засаг зөв болох ёстой. Өрсөлдөөн нэмэгдэх учиртай. Энэ хоёр байгаагүй цагт зээлийн хүү буурахгүй.

Гурван хүнийг байртай болгохын тулд зуун хүн зүтгэж байна

-Моргэйж явахаа больчихлоо. Уг нь хүн бүрийн хүсч байгаа зээл. Орон сууцны урт хугацааны зээлийг явуулах гарц танд харагдаж байна уу?

-Хүний нэгдүгээр хэрэгцээ гэдэг утгаараа маш чухал зээл. Банкны хүү нь өндөр учир дундаж орлоготой нь дийлэхгүй зовлон бий. Тэрийг нь төр засаг хямд зээлээр өгнө гэдэг. Тийм юм байдаггүй. Арван төгрөгөөр зардаг зүйлийг төр засаг таван төгрөгөөр зарна гэж байх уу. Зөрүү болсон таван төгрөгийг байр аваагүй, орон сууцны зээлийн асуудалтай ямар ч хамаагүй хүмүүс нийлээд төлдөг. Инфляциар, эдийн засгийн болон өрсөлдөх чадвар, төгрөгийн уналтаар. Гурван хүнд байр өгөхийн төлөө 100 хүн ажиллаад зүтгээд байгаа нь урт хугацаандаа боломжгүй эд.

-Тэгвэл бага хүүтэй орон сууцны зээл ямар үед боломжтой болох вэ?

-Тухайн улсын арилжааны банкуудын зээлийн хүү улстөрийн ямар ч оролцоогүйгээр 4-5 хувь байдаг, хадгаламж нь нэг, хоёр хувьтай байдаг бол боломжтой. Монголын банкуудын мөнгө богино хугацааных. Нэг жилээс илүү хадгаламж байдаггүй. Тэгэхээр нэг жилээс илүү мөнгө банкинд байхгүй гэсэн үг. Байдал ийм байхад банкууд яалаа гэж 30 жилийн хэрэглээний зээл өгөх билээ дээ.

-Яалт ч үгүй хямд хүүтэй байрны зээл хэрэгтэй байгаа. Гарцыг нь хэлж өгөх ёстой гол хүмүүс нь эдийн засагчид учраас тодруулж лавлаж асуугаад байна л даа?

-Энэ маягаараа явах боломжгүй. Эдийн засгийн өрсөлдөх чадвартай болгох ёстой. Тэгэхийн тулд өрсөлдүүлэх ёстой. Хувийн сектор улсынхтай өрсөлдөхөд хэцүү болж байгаа. Төр өөрөө том компани байгуулаад эхэлчихсэн. Төрийн эдийн засаг дахь оролцоог сайн бодох учиртай. Төр том юм хийгээд, олон хүн ажилд авах шиг худлаа юм байхгүй. Харин төр тэр ажлаа хувийн компаниар хийлгэсэн нь хамаагүй дээр. Гэтэл манайд төрийг төлөөлдөг хүн хувийнхаа компаниар хийлгэх гэдэг учраас авлига гаараад байгаа юм. Авлигаараа цадчихсан учраас нийтийн том төсөл хийхгүй байна.

МИАТ-ыг хувьчлахгүйгээр аялал жуулчлал хөгжихгүй

-Монгол хэзээ өрнөөс гарах бол?

-Сая та бид хоёрын ярьсан асуудлууд зөв тийшээ шийдэгдэхгүй бол өр тасрахгүй. Төрийг жижигхэн болгох ёстой. Төр нийгмийн халамжид л анхаарна уу гэхээс бүтээх юмандаа хувийн секторыг оруулах хэрэгтэй.Оруулахдаа шударгаар оруулах учиртай. Зөв өрсөлдүүлэх ёстой. 

-Үйлдвэрлэл хөгжих ёстой гээд байдаг. Үйлдвэрлэл хөгжих боломжтой, боломжгүй салбар гэж бий. Хөгжихийн тулд бид аль салбартаа анхаарах ёстой вэ?

-Монголд гадаадын хөрөнгө татах ганцхан салбар бий. Тэр нь уул уурхай. Уул уурхайг хөгжүүлэх явцад өрсөлдөх чадвартай нэг салбар бий болно. Тэр нь уул уурхайн ложистик. Монголын хувийн компаниуд дэлхийн ямар ч уул уурхайг аваад явах хэмжээний болчихвол тэд гадагшаа яваад мөнгө олно. Хоёрдугаарт хөдөө аж ахуй. Тодруулж хэлбэл ноос, мах. Үүнийг өнөөдрийн байгаа нэг айлын аж ахуй дийлэхгүй. Багийг хоршоолол болгох хэрэгтэй. Өвөлжөөг нь өмчлүүлэх хэрэгтэй. Ингэхгүйгээр махны экспорт тогтворжихгүй.Гурав дахь нь аялал жуулчлал. Бидэнд үзүүлэх юм, түүх бий. МИАТ-ыг хувьчлах хэрэгтэй. Бусад авиа компаниудтай өрсөлдөх боломж өгөх ёстой. МИАТ-ыг хувьчлахгүйгээр, олон нийтийн хөрөнгө болгохгүйгээр, 51 хувийг нь хувийн компаниудад өгөхгүйгээр Монголд аялал жуулчлал хэзээ ч хөгжихгүй.Тэгээд IT. Мэдээллийн хувсгалыг ойлгох, боломжыг түрүүлж харах, хүнээ бэлдэх, боловсролоо өөрчлөх, залуусаа хар багаас нь өрсөлдөх чадвартай болгох шаардлага байгаа. Ийм таван чиглэлээр Монгол хөгжинө. Харвардын судалгааны группийн гаргаад ирчихсэн нотолгоо.