Занабазарын дарь эхийн домгууд

3/3 хэсэг

Өндөр Гэгээн Занабазар бол Буддын урлагийн хамгийн алдартай уран бүтээлчдийн нэг мөн билээ. Түүний олон талын авьяас билиг, ур чадвар шингэсэн бүтээлүүд, тэдгээрийн дотроос ялангуяа Буддын бурханлаг, хүмүүнлэг чанарыг төгс зохицлоор илэрхийлсэн алтадмал хүрэл, уран баримлууд энэ алдрыг авчирсан юм. Тэрээр 17-р зуунд улсынхаа оюун ухааны манлайлагч болсноор Монголын соёлын сэргэн мандалтыг эхлүүлсэн бөгөөд түүний уран бүтээлүүд өнөөг хүртэл олон зуун авьяаслаг уран бүтээлчдэд үлгэр жишээ болсоор иржээ.

Дэлхийн Буддын урлагийн түүхэнд онцгой байр эзэлдэг үзэсгэлэн төгс, гайхамшигт уран баримлуудын тоонд Өндөр Гэгээн Занабазарын бүтээсэн Цагаан болон Ногоон Дарь Эхийн баримлууд хамаардаг. Цагаан Дарь Эхийн баримал нь одоо Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх Урлагийн Музейд, харин Ногоон Дарь Эх ба түүний 21 дүр нь Богд Хааны Ордон Музейд хадгалагдаж, үзэгчдийн мэлмийг баясгасаар байна.  

Цагаан Дарь Эх

Дарь эх нь Буддын шашны хамгийн хүчирхэг эмэгтэй бурхан юм.¹ Дарь нь Самгарьд хэлээр ‘од’ гэсэн утгатай. Дарь эхийг “амьтай бүхнийг хайрласан бурхдын энэрэнгүй харцыг” тээгч Мэгжид Жанрайсагийн нулимсаас төрсөн, түүний бүсгүй дүр гэх домог бий. Цагаан Дарь эхийг бүх бурхдын ээж ч гэж бас үздэг.²  

Дарь эх нь дээдийн үзэсгэлэнт, гэгээн ухаантан, бүхнийг энэрэн хайрлагч бөгөөд  хүмүүнийг гай зовлонгоос ангижрахад чиглүүлдэг. Дарь эх цагаан, ногоон, улаан, хөх, шар таван өнгө, 108 ялгаатай дүрээр тодордог. Түүний дундаас Ногоон ба Цагаан Дарь Эх нь Төвдийн Буддын шашинд хамгийн өргөн танигдсаар иржээ.

Занабазар Цагаан Дарь Эхээ өрөг эхийнхээ төрхөөс санаа сэдэл авч, өөрийн Далай ээж гэж дууддаг байсан түүнд зориулж бүтээсэн гэдэг.³ Занабазарын нялхад, төрсөн эх Ханджамцын хатны хөхөнд сүү орохгүй байтал, хатны арван зургаан настай аягачин охиноос гэнэт сүү гарах болж, нярайг хөхүүлэн аварч байжээ. Энэ бол Занабазарын амьдралд тохиосон бас нэгэн гайхамшиг гэлцдэг.⁴

Цагаан Дарь Эхийн онцлог нь тэрээр долоон нүдтэй. Тэдгээр нүд нь өнгөрсөн, одоо ба ирээдүй цагийг хардаг. Цагаан Дарь Эхийн Гарын алга, хөлийн уланд буй нүднүүд бодьсадын энэрэнгүй, эелдэг, баясгалант ба ижил тэгш гэх дөрвөн чанарыг бэлгэддэг. Тэрээр бадамлянхуа цэцгийн суудалд залруулжээ. Баруун мутар нь өглөгийг, харин  нахиалж буй бадамлянхуа цэцгийн ишийг барьсан зүүн мутар нь авралыг илэрхийлэх ажээ.

Ногоон Дарь Эх

Ногоон Дарь Эх бол эдгээх, залуужуулах, өсөж хөгжихөд залдаг бурхан. Занабазарын Ногоон Дарь Эх нь Лалитасана буюу “Хатан хааны маягаар” гоёмсог суусан уян налархай, туйлын төгс гуалиг биетэй ажээ. Бадамлянхуан сэнтийгээс салаалж ургасан нахиан дээр баруун хөлөөрөө тулан суусан нь түүний амьтай бүхнийг муу сэтгэлийн найман аюулаас аврахын төлөө хөдлөхөд бэлэн буйг илэрхийлнэ. Найман аюул гэдэгт бардамнал, мунхаглал, уур хилэн, атаархал, шунал, эргэлзэл, үзэн ядалт, хардалт ордог.⁵

Түүний мутрын хөдөлгөөн нь Цагаан Дарь Эхийнхтэй төстэй. Ногоон Дарь Эх хоёр гартаа дэлбээлж буй цэцгийн иш барьж, цэцэгнүүд нь хоёр мөрнөөс нь дээш тэмүүлж буй нь ихэд гоёмсог харагдана. Цэцэгнүүд ариун сэтгэл ба урт наслахыг бэлгэднэ.⁶

Занабазарын намтрын анхны бөгөөд хамгийн үнэн гэж тооцогддог эх сурвалж бол Өндөр Гэгээнийг амьдад нь мэддэг байсан, түүний шавь Заяа Бандид Лувсанпэрэнлэйн 1702 онд бичсэн “Гэгээн Толь” хэмээх бүтээл юм.⁷ Харин орчин үед бол С.Эрдэнийн 1987 онд бичсэн Занабазар хэмээх түүхэн роман нь Өндөр Гэгээний амьдралын тухай олон нийтэд танигдсан сурвалж хэмээгддэг. Өндөр Гэгээний тухай хамгийн алдартай, түгээмэл болсон энэ романдаа зохиолч, Занабазар хэрхэн яаж Ногоон Дарь Эхээ бүтээсэн тухай үе дамжсан аман домгоос сэдэвлэн бичжээ.

15 настайдаа, Өндөр Гэгээн нь Чингис хааны ургийн хунтайж Сүнгэрэлийн үзэсгэлэн төгс охин Аминаад сэтгэлтэй болов. Шашины сахил, төрийн үүргээсээ болж тэр хоёр хамт байх боломжгүй байлаа. Занабазарыг Төвдөд сурч байх хооронд, Аминаагийн аав ээж болон ард олон нь Халх Ойрадын дайсагналын золиосонд амь үрэгдэв. Аминаа дайсанд олзлогдсон ч, бяцхан дүү нь чөлөөлж, зугтаалгажээ.

Занабазар олон хүнд хэцүү сорилтыг туулсны эцэст Аминаатай дахин уулзаж, түүнийг  аюулаас хамгаалан нууж байв. Гэвч Занабазарын дагагч лам нарын дотор Өндөр Гэгээний эрч хүчний нууц сурвалжид атаархсан нэгэн байжээ. Хоёр талын тэр тагнуул этгээд Аминаагийн бие сэтгэлийг бузарлан, амийг нь хороож, хэзээ ч баригдалгүй үлдсэн юм.

Сэтгэлийн амрагаа үгүйлэн гүнээ гашуудсан Занабазар, Ногоон Дарь Эхийн баримлыг бүтээж, “Чиний минь цаглашгүй үзэсгэлэн гоо, цэцэн ухаан, энэрэнгүй сэтгэлийг Ногоон Дарь Эхийн ариун дүрээр, зовсон хүн бүр санаж зовлонгоосоо ангижрах болтугай” хэмээн мөнхрүүлсэн гэдэг.⁸

Занабазарын бусдын зовлонг ухааран ойлгож, мэдрэн хуваалцах энэрэнгүй сэтгэлийн гүн бясалгал нь Ээж ба Амраг гэх ертөнцийн эмэгтэйлэг эх сурвалжийн хоёр чухал төлөөлөлд тусгалаа олжээ.

Цагаан, Ногоон Дарь Эхүүд нь сэтгэлийг тэтгэж, мэдрэмжийг өдөөсөн урлагийн шилдэг бүтээлүүд билээ. Өндөр Гэгээн Занабазарын бүтээсэн Дарь Эхүүд, нар салхиар энэрүүлэн илбэдүүлсэн мэт цог жавхланг цацруулан дотроосоо гэрэлтэх шиг. Алтадсан хөөмөл хүрлийн энэхүү гайхамшигт бүтээлүүд арьсны толигор, торгоны нимгэн, дархны уран чамин хийцийн шинж чанарыг нүдээрээ тэмтрэх мэт мэдрэмжийг үзэгчид төрүүлдэг. Хөөмөл цутгамал нь уран баримлуудыг гайхалтай хөнгөн, бас чамин тансаг чанартай болгожээ.

Бадамлянхуа цэцгийн энхрий дэлбээний тэсвэрийг, эсвэл цөхрөлийг эдгээх хүч болгон хувиргах сэтгэлийн тэнхээний алийг нь ч илэрхийлсэн бай, Занабазарын бүтээлүүд хэлбэр дүрсний гоо сайхан ба ертөнцийн жамын гүн агуулгыг хооронд нь гайхамшигтай зохицолдуулсан байдаг.

Эдүгээ Өндөр Гэгээн Занабазарын эрхэм дээд, үзэсгэлэн төгс бүтээлүүд Монголын Буддын урлагийн сор болсоор, дэлхийн өнцөг булан бүрээс зорин ирдэг үзэгчдийн мэлмийг баясган, сэтгэлийг гэгээрүүлсээр байна.

Хэрэглэсэн эх сурвалжууд:

1. McArthur, M. “Tara: A Powerful Feminine Force in the Buddhist Pantheon.” Global Buddhist Door. https://www.buddhistdoor.net/features/tara-a-powerful-feminine-force-in-the-buddhist-pantheon. 2021 оны 4-р сарын 19нд хэрэглэв.
2. Богд Хааны Ордон Музей. Especial White Tara. Улаанбаатарr: Мөнхийн Үсэг, 2020.
3. Сарантуяа, У., ба бусад. Г. Занабазарын Нэрэмжит Дүрслэх Урлагийн Музейн Дэлгэрэнгүй Тайлбар. Улаанбаатар: Askpoint, 2012.
4. ЮНЕСКО-гийн Монголын Үндэсний Комисс. Монгол Улсын их соён гэгээрүүлэгч, оюун санааны гарамгай удирдагч, төрийн зүтгэлтэн, Анхны Богд Живзундамба Хутугту Өндөр Гэгээн Занабазарын 360 жилийн ойг тэмдэглэх нь. Улаанбаатар, 1995.
5. Богд Хааны Ордон Музей. Green Taras of Bogd Khaan. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2020.
6. Ногоон Дарь Эхийн мөрөн дээр байрлах цэцгүүдийг эх сурвалжуудад янз янзаар тодорхойлж тайлбарлажээ. Зарим эх сурвалжид цэвэр ариуныг бэлгэдсэн бадам лянхуа гэж тайлбарласан бол өөр сурвалжуудад цэцэгс нь урт насыг бэлгэддэг удвал цэцгүүд гэж тодорхойлсон байдаг. Ногоон Дарь Эхийн мөрөн дээр байрлах цэцгүүд нь хоорондоо адил төсөөгүй харагдаж байна. Дарь Эхийн мөрөн дээр удвал ба бадам лянхуа цэцгийг аль альны нь байрлуулсан байж болох юм.    
7. Сыртыпова, С.-Х., Стиль буддийского искусства Занабазара (на примерах из собрания А. Алтангэрэл). Улаанбаатар: Admon Print, 2019. 325.
8. Эрдэнэ, С. Занабазар (3-р хэвлэл.). Улаанбаатар: Admon, 2012. 184.
9. Саруул, Н., Сарантуяа, У., Мөнхзул, Ж., ба Цэндмаа, Д. The Fine Arts Zanabazar Museum – Unique Masterpieces. Улаанбаатар: Admon Print, 2013.

Ж. Ариунаа, урлаг судлаач
 2021 оны 5-р сарын 12, UB Post хэвлэв
Улаанбаатар хот