Судлаач М.Саруул-Эрдэнэ саяхан нийтлүүлсэн Дилова хутагтаас 1932 онд АНУ-ын элчин сайдад, 1942 онд Ерөнхийлөгч Ф.Д.Рузвельтд уламжлуулахаар О.Латиморт бичсэн гурван захидал тэр үеийн Монголын элит сэхээтнүүд олон улсын геополитикийн байдлыг одооныхоос ч илүү сайн ойлгож, 1911 онд олсон үндэсний тусгаар тогтнолоо хамгаалахын төлөө ямар хүнд нөхцөлд амиа эрсдүүлэн тэмцэж байсныг харуулаад зогсохгүй, Монголын мөнхийн эрх ашгийн тулгын гурван чулуу зарчмыг бидэнд дахин сануулжээ.
Тэрээр “1920 онд Халх Монголын засагт хан, Жалханз хутагт тэргүүлэн хутагт ван гүн түшмэл олон зөвлөж, Монголын өөртөө эзэрхэх эрхийг хамгаалахаар тогтоод тус Монголын Жавзандамба хутагт хаантнаа айлтгаж Их Америк улсын засгийн ордноо өргөснийг зөвшөөрөн хүлээсэн бөлгөө. 1921 онд Улаан Оросын цэрэг тус Монголын хэдэн залуучуудын хамт гэнэт хүрээнд орж ирээд сүрээр улаан намын засгийг байгуулж, бүх хэргийг Оросоос заан сургаж, шажныг түлхэн унагах ба өмчийн хөрөнгийг үгүй болгохыг зорьж, цаазыг хатуугаар явуулж, хүний зөвлөн хэлэлцэх эрхийг таслаж, хүн галт зэвсгийг хэрэглэж болохгүй зэрэг аргыг хэрэглэж, Орос улс манай Монголыг залгин хамтатгах санаа байдал илрэхэд олон Монголчууд жигшин гаславч арга олохгүйд адил зоригтон нар нууц зөвлөж Оросын гараас гарах арга эрэхийн тулд намайг олны төлөөлөгчид томилон явуулжээ… Ар Монголын (Чойбалсангийн) Засгийн газраас нэгэн түшмэлийг маш нууцаар илгээж:
- Тус Монголын байгуулан бүтсэн улсыг батлан тогтоох
- Бусад этгээд тус Монголын газар нутгийг хүчирхэн эзэрхэхийг хязгаарлах
- Монголын нутгийн дотор аль ч улсын цэрэг буюу цэргийн туслах нарыг суулгахгүй болгох
Энэ гурван зүйлийг голчлон ард түмний эрх ашгийг батлан хамгаалах учир Америк, Англи хоёр их улс лугаа яахан нэвтрэлцэх зам олохыг маш нарийн болгоомжлон бүтээхийг тушаав. Энэ явдал түгшүүртэй учир мөн тул хэнд ч огт мэдэгдэж болохгүй, маш болгоомжлон хичээж буймуй. Хэрвээ энэ чимээг хойт Орос сонсвоос тэдгээр нөхөд амьдарч чадахгүй болох бөгөөд миний биед ч түгшүүртэй (аюултай) болмуй” гэжээ.
Дээрх 3 зорилт нийт социалист системийг хамарсан ардчилсан хувьсгалын ачаар 1990 он хүрч байж сая бүрэн биелэжээ. Монгол улс 3 зууны дараа анх удаа өөрийн бие даасан эрх мэдэл, гадаад бодлоготой болж, дэлхий дахинтай чөлөөтэй харилцах бололцоотой болов. Улмаар хүний эрхийн НҮБ-ын зарчмуудыг хангасан ардчилсан засаглал, хувийн өмч, эдийн засгийн эрх чөлөөнд тулгуурласан зах зээлийн системд шилжсэнээр хүн төрөлхтний нийтлэг хөгжилд нэгдэв. Энэ нь мөнхийн хоёр хөрштэйгөө найрсаг хамтын ажиллагаагаа улам идэвхжүүлэх, түүхэн тодорхой нөхцөлд төлөвшиж тогтсон тэгш бус харилцааг засч тэнцвэржүүлэх боломж байв. Ялангуяа гуравдагч орнуудын өндөр технологи, хөрөнгө хүчийг татах замаар Монголын харьцангуй давуу тал болох уул уурхайн баялагийг эргэлтэд оруулан, хөршүүдийнхээ асар том зах зээлд нийлүүлэх замаар эдийн засгийнхаа хөгжлийг хурдасгаж, бүтцийн шинэ шатанд дэвшүүлэх боломж нээгдэв. Үүнд Оюу толгой ба Таван толгой төслүүд шийдвэрлэх үүрэгтэй байв.
Харамсалтай нь сүүлийн жилүүдэд би хүртэхгүй л юм бол чамаар хийлгэхгүй (rent – seeking), миний улс төрд л тус болж байвал нийтээрээ хохирох нь падгүй (populism) гэсэн мугуйдал явагдсаар өнөөдөр энэ хоёр төсөл гацаа, сэхээний байдалтай болсон байна. Хамгийн аймшигтай нь хууль журмын хүрээнд ажил үүргийнхээ дагуу тэдгээр гэрээ төслийг байгуулах буюу боловсруулах ажлыг удирдсан Ерөнхий сайдуудаа улсаа худалдсан авлигач нэр зүүлгэн, бие даасан шүүх, хууль хангах нотолгоогүйгээр гэмт хэрэгт татахыг оролдож байна. Нэгийг нь шалгаж мөрдөж байна гэж 2 сар шоронд хорьж, нөгөөг нь шүүх хэрэгсэхгүй болохоор прокуророо сольж байгаад батлагдаагүй төсөл, саналыг нь нотолгоо болгон насаар нь хорих хүртэл шийтгэлтэй терроризмын ял тулгаж байгаа юм байна. Бас нэг Ерөнхий сайд, өмнөх Ерөнхийлөгч ийм хэлмэгдэлд өртөхөөс айгаад эх орондоо ирж чадахгүй, магадгүй улс төрийн орогнол хөөцөлдөж явна гэж мэдээлж байна. Хамгийн гол нь хууль хүчний байгууллагад нөлөөлж, хүмүүсийн ажил бизнесийн өө сэв, өөрт нь байхгүй бол ах дүүг нь барьцаалан амыг нь үддэг Сталинист арга амилж байгаа мэт (Сталин Ленинийн засагт хамт ажиллаж, өөрийг нь боловсролгүй гэж голж байсан нөхдийгөө хэргээ хүлээвэл гэр бүлийнхнийг чинь оролдохгүй гэж цааш харуулаад, үнэнч Молотовынхоо эхнэрийг нь Гулагт хорьчихоод олон жил гадаад сайдаар ажиллуулж байсныг Хрущёв сүүлд Монголд элчингээр цөлсөн байдаг).
Эл байдал нь Монголыг дэмждэг байгууллага хүмүүсийг сэрдхийлгэж, Монгол чинь ардчилал зах зээлийн шилжилтийн ололтоосоо ухраад зогсохгүй, Африк, Латин Америкт тархмал байсан хууль хүчнийхнийг гартаа оруулан улс орноо дарамталдаг ‘tin-pot-dictator’ дарангуйлал руу гулсах нь уу гэж санаа зовоход хүргэж байна. Зарим нь бүр гадны нөлөө биш биз гэж гайхаж байна. Ажлаа хамгийн сайн хийсэн, баруунтай дорвитой харилцаа хөгжүүлж чадах Монголдоо л ховор боловсрол туршлагатай Ерөнхий сайдуудаа яагаад Элчин сайдаас нь татах гээд байгаа юм бэ гэж асууж байсан хүн одоо, Орост яагаад цэргийн зөвлөхөө элчингээр томилж байгаа юм бэ, уламжлалт цэргийн харилцаа тусламжийг сэргээнэ гэдэг чинь Монголыг эргээд Оросын дагуул болгох биш үү, онгоц танкаар байлдаж Монгол ялах дайсан та нарт хэн байна аа гэж асууж байна.
Зүүн тийш Оросоор гарах төмөр зам чинь түр зуурын ямар ч хөнгөлөлт аваад ашигтай болохгүй шүү, хоёр Солонгос, Орос-Японы энхийн гэрээ зэрэг дэлхийн хоёрдугаар дайнаас үлдсэн шийдээгүй хэцүү асуудлуудтай, эдийн засгийн интеграци хөгжүүлэх гэж НҮБ 30 шахам жил төсөл хэрэгжүүлж үр дүнд хүрэхгүй байгаа бүс нутаг шүү гэж зөвлөж байна. Үнэхээр Алс Дорнодоо эзгүйрүүлэхгүй хөгжүүлэх, ялангуяа Владивосток, түүнээс дулаан байнгын ажиллагаатай боомт хүрсэн дөт төмөр замтай болох нь Оросын байнгын хүсэл бэрхшээл байсан бөгөөд Ялтын гэрээгээр буцааж авсан төмөр зам нь байнгын алдагдалтай, хамтран ашиглах гэхээр Мао асар их хөрөнгө оруулалт шаардсан тул БНXАУ-д үнэ төлбөргүй шилжүүлсэн байдаг.
Ер нь Таван толгойн хорлон сүйтгэл гэж юуг хэлж байна вэ? Уул уурхайн онцлог чинь гадныханд өгчих өмч гэж байхгүй, нөөц баялагаа олзворлож зараад л цалин хөлс, татвар royalty, ашиг хүртэх, тэр нь далайцтай удаан л байвал унац ихтэй ажиллагаа шүү дээ. Тэр үеийнх шиг ашигтай юм хийх нөхцөл бололцоо аль эрт байхгүй болсон. Томхон төсөл хэрэгжүүлвэл хувьцаа эзэмшигч бүх иргэдээс асуудаг, ашгийг нь төр аваад тараачихдаг буюу огт өөр төслүүдийн санхүүжилтэд зарчихдаг төрийн компанийг олон улсын IPO хийнэ гэж хэзээ ч бүтэхгүй. Одоо юу гэж нэрлэх нь хамаагүй, хамгийн гайгүй нөөцөө барьцаалсан бонд зээлийн шинжтэй л юм болж дуусна байх. Түүний үр ашиг өмнөх төслөөс олон дахин дутуу төдийгүй, төлж дийлэхгүй байгаа төрийн өрийг нэмэгдүүлэх аюултай.
Эдгээр Ерөнхий сайдуудаа шийтгэлээ гэхэд давж заалдах дотоодын үе шат дуусмагц тэд олон улсын хүний эрхийн шүүхэд хандах эрхтэй болно. Тэнд Монголын биш олон улсын хууль стандартаар үнэхээр Оюу толгой өгсөн авлига, Хятадын компани олсон ашиг хохирол нотлогдохгүй бол гэмт хэрэг бүрдэхгүй. Эцэст нь улс төрийн хэлмэгдэгсдээ суллахыг олон улсын хамтын нийгэмлэг байнга шаардсан, бололцоотой чадалтай нь гадаадад зугтаж орогносон бусад цээрлэдэг “shithole” орон болж, хожмын нэг засаг өнөөгийн Судан шиг өмнөх Ерөнхийлөгчөө олон улсын шүүхэд өгч байх замд орохыг үгүйсгэх аргагүй.
Монголыг өнөөдөр коронавирусаас дутахгүй олон бэрхшээл хүлээж байна:
- Коронавирус дарагдахгүй сунжирвал машинаар зөөж болохгүй нүүрсээ урагшаа ачуулах төмөр замын ажлыг яаж түргэсгэх вэ?
- ОУВС-тай байгуулсан гэрээгээ зөрчиж програм зогсоосны улмаас сонгуулийн дараагаас өрөө төлж чадахгүй дефолтод орох бол яах вэ?
- Дулаарлын улмаас нян идэвхжиж байгаа өнөөгийн нөхцөлд ган зуд, малын өвчинд нэн өртөмхий бэлчээрийн мал аж ахуй хүндэрвэл яах вэ?
- Оюу толгой, Таван толгойтой харилцаа, хайгуулын лиценз журамлал, Үндсэн хуульд оруулсан зарим өөрчлөлтийн улмаас гуравдагч хөршийн хувийн хөрөнгө оруулалт орж ирэх найдвар үндсэндээ байхгүй болоод байгаа уул уурхайн салбар хүндэрвэл валютын өөр ямар эх үүсвэрээр импортын хэрэгцээгээ залгуулах вэ?
- Ямар салбарууд өөрөө хөгжиж, холын төлөвлөгөө гэсэн хоосон мөрөөдлүүд биелэгдэх юм бэ?
Энэ бүх сорилтуудыг давахад бидэнд үндэсний эвлэрэл өнөөдөр хамгийн чухал болж байна. Байгалийн баялагийн рентээ булаацалдаж улс төрчид нь бие биенээ барьж идсэн, улс орноо сүйрүүлсэн бусад орны гашуун туршлагууд хангалттай бий. Монгол хүн болгон эх оронч болов уу, харилцан буулт хийж хамтарч ажиллаж сураагүй нь улс төрийн тоглоомын боловсон дүрэм хөгжөөгүйнх мэт. Ялангуяа сонгуулийн уур амьсгал сөргөлдөөнийг хурцатгаж хэлмэгдэл гарахад түлхэж байх шиг.
Иймээс
- Парламентаас төрийн ажил үүргийнхээ дагуу гаргасан шийдвэрийнхээ төлөө (алдаатай алдагдалтай болсон ч) улс төрчид гэмт хэрэгт татагдах ёсгүйг баталгаажуулсан хууль гаргах (энэ нь одоогийн эрх мэдэлтнүүдийн үйлдэлд ч хамаарна)
- Сонгууль өнгөртөл улс төрийн нөлөөлөл орсон байх магадлалтай хэргийн мөрдөлт шийдвэрлэлтийг зогсоон хойшлуулах.
- Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн үзэл баримтлалын дагуу гадны нөлөөгүй, бие даасан шүүх, хяналтын байгууллагыг шинэчилсний дараа тэдгээр хэргийг шийдвэрлэхийг уриалж байна.
- Үндсэн хуулиар олгогдсон шинэ боломжийг ашиглан, улс төр бизнесийн нөлөөнд орохгүй, бие даасан шударга шүүх, хяналтын тогтолцоо бий болгож, ийм нөлөөнд автагдаж байгаа хүмүүсээс эгнээгээ цэвэрлэж, Монголд хүний эрхийг баталгаатай болгохын төлөө тууштай тэмцэхийг нийт хуульчдад уриалж байна.
Ном зүй:
Жүгдэрийн Бор, “Монгол хийгээд Евразийн дипломат шастир” 4-р боть (1759-2006) Улаанбаатар 2006
2020.03.15
Ц.Батболд, Хөгжлийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч