АИ-92 бензинийн үнэ 7-р сард 600 төгрөгөөр өсч, 2050 болов. Тээврийн зардал нэмэгдэхээр өргөн хэрэглээний бараг бүх бараа, үйлчилгээний үнэ өсч байна. Таван жилийн өмнө 1530 төгрөг байсан бензин энэ дарааллаар жил бүр өссөөр ирсэн. Манайд онцлог нь үнэ хэзээ ч буцаж буурдаггүй. Хүмүүс эхлээд баахан бухимддаг, заримдаа жагсдаг, үнэ бууруулахыг эсвэл цалин нэмэхийг төрөөс шаарддаг, тэгээд л дасчихдаг. Ихэнх хүмүүс социализмын үе шиг үнийг төр тогтоодог гэж итгэдэг.
Төр засаг ч үнэ өсгөхгүй гэж амладаг. Ялангуяа сонгуулийн өмнө. Төр “үнэ тогтворжуулах” гэж олон аргаар оролддог. Түлш шатахууны онцгой татварыг бууруулах, эсвэл гаалийн татварыг тэглэх, махыг улсын нөөцөд авах, улаан буудай, ямаанд хөнгөлөлттэй зээл олгох гэх мэтээр. Төдөлгүй бүгдийнх нь үнэ өсдөг. Цахилгааны үнийг хэт доогуур барьснаас хөрөнгө оруулалтын хуримтлал үүсдэггүй, байгаа хэдэн станц дээр жижиг осол гарахад л тог тасарч, ер нь таг харанхуй болоход бэлэн.
Хүн төрөлхтний түүхэнд хамгийн их материаллаг баялагийг зөвхөн чөлөөт зах зээл бүтээсэн. Чөлөөт зах зээлийн үндэс нь чөлөөт үнэ. Чөлөөт үнийг хэн ч барих боломжгүй, боломжтой гэж амладаг зөвхөн улс төрчид л бий. Үнийг төр засаг нь тогтоосноор зөвхөн тодорхой бүлэглэл хождог, нийт иргэд хохирдог. Улс төрчид үнэ өсч, бараа үйлчилгээ хомсдсоны дараа есөн шидийн шалтгааныг учирлаж, уран гоё үгээр бултаж чаддаг.
Үнэ гэж юу болох, түүнийг хэн яаж тогтоодог, яагаад инфляци үүсдэг, түүний үндэс, эх сурвалж нь яг юу болохыг хүн бүр мэдэх ёстой. Үнэн юм үнэнээрээ дээр.
Үнэ
Бараа, үйлчилгээний үнэ нь тэдгээрийг бүтээхэд зарцуулсан зардлаар бус, харин худалдан авагчийн (эрэлт) болон худалдагчийн (нийлүүлэлт) таамагласан (субьектив) үнэлгээнээс бүрддэг. Тэр үнэ нь өндөр болох тусам худалдагчид нь олширч, худалдан авагчид нь цөөрдөг, харин буурах тусам эсрэгээр. Энэ бол жам. Таамаг үнэлгээг ийнхүү чөлөөт зах зээл бодитой болгодог. Үнэ бүрдүүлэхийг зах зээлээс өөр аргаар оролдох тусам эрэлт, нийлүүлэлт гажиж, улмаар тухайн бараа үйлчилгээ эсвэл алга болдог, эсвэл тодорхой бүлэглэл хэт ашгийг нь сордог. Үнэ нь бас өөрөө зах зээлийн мэдээлэл учир оролцогчид зөрүү мэдээлэл авч бизнесийн буруу шийдвэр гаргадаг.
Жишээ нь манай шатахууны зах зээл. Энэ бизнес ашигтай учраас 100 компани шатахуун импортолж, 30 компани түгээж байгаа. Энэ бизнестэй төр засгийн удирдлагууд ямар гүн, ил далд холбоотой болохыг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл хангалттай харуулсан. Хэдэн ч их хурлын гишүүд эндээс төрснийг та бид нэр, устай нь сайн мэднэ. Шатахууны бизнес яагаад ашигтай байдаг гэхээр төр засаг үнийг нь нэмэхгүй байхыг шаардаж, татвараар зохицуулдаг. Баталгаатай борлуулалттай бизнес.
Хэрэв үнэ чөлөөтэй, өрсөлдөөн зохицуулдаг байсан бол эхлээд өсөх боловч, төдөлгүй буурна. Шатахууны үнийг зах зээл зохицуулах нь зөв гэж хариуцсан сайд нь үзэж байна. Монгол ганц үйлдвэрээс (Оросын Ангарск) хамаарч, бүгд л ижил үнээр худалдан авдаг учир өрсөлдөн ялгарах ганц арга нь зардлаа бууруулахад л оршино. Чадсан нь үлдэнэ, чадаагүй нь нийлж, нэгдэнэ, эсвэл дампуурна. Үнэ харин ч тогтвортой болох ажээ.
Биднээс үл хамаарах хүчин зүйлийг нь хэрэглэгч сайн ойлгож, үнэ хэзээ, яаж хэлбэлздэгийг мэдсэнээр хэрэглээгээ зөв төлөвлөж, худалдан авах чадвартаа тааруулж унаа тээврээ зохицуулна. Хувийн машин унаж чадахгүй нь нийтийн тээврийн сайн үйлчилгээ шаардаж, улс төрчдийг ухаалгаар сонгодог болно.
Энэ салбарт Роснефть орох тухай яриа дахин гарчээ. Барын амнаас гараад, арслангийн аманд орно. Киргизстан оруулсан учир иргэдийн улс төрийн эрх нь хязгаарлагдсан. Тэгээд ч хуулиараа зах зээлийн 25 хувиас дээш нийлүүлэгч учир жижиглэнгийн худалдаанд оролцох боломжгүй юм.
Харин бид нэгэнт эхэлсэн газрын тос нэрэх үйлдвэрээ хугацаанд нь барих, түүхий тос дамжуулах хоолойгоо яаралтай татах шаардлагатай. Мөн зэрэгцээд газрын тосны нөөцөө нэмэгдүүлэх хайгуулын ажлаа эрчимжүүлэх хэрэгтэй байна. Дотооддоо шатахуун үйлдвэрлэхээр үнэ хямдрахаас гадна нийлүүлэлт баталгаатай болно. Эдүгээ Орос шатахууны экспортоо зогсоохоо мэдэгдсэн тул, бид Хятадаас гуйж өндөр үнээр нийлүүлж байна.
Үнийн өсөлт буюу инфляци
Үнэ эдүгээ эрчимтэй өсч байна. Барилгын арматур төмрийн олдоц буурснаас орон сууцны үнэ огцом өслөө. Шатахууны үнэ өсч, бусад бараа, үйлчилгээний үнийг яаж хөөрөгдөж буйг дээр ярьсан. Үнийн өсөлт буюу инфляци нь иргэдийн хөрөнгийг ууршуулан алга болгодог. Инфляци бол хүний биеийн халууны адил, системийн хямралын илрэл.
Энэ удаагийн үнийн өсөлтийг улс төрчид цар тахлаас болоод хүмүүс зардлаа бууруулж, мөнгөө хэмнэсний дараах эрэлтийн огцом өсөлт, Хятадын нутагт болон хил дээр тээвэр ложистикийн гацалт, Оросын шатахууны олдоц буурч, манай дотоодын үнэ нэмэгдсэнээс болсон гэж тайлбарлаж байна. Эдгээр нь бодитой үнэн боловч, маш өнгөц тайлбар. Инфляцийн суурь шалтгаан бол төрийн засаглал, эдийн засгийн бодлогын алдаанд оршдог. Тийм учраас инфляцийг төрийн “үл үзэгдэх татвар” гэдэг.
Манай эдийн засгийн бодлогын суурь алдаа нь зах зээлийн давуу талыг бүрэн дүүрэн ашиглахын оронд бүх салбарт төрийн, улс төржсөн, хөндлөнгийн хяналтгүй оролцоог хэт нэвтрүүлчихсэнд оршиж байна. Төрийн оролцоог нэмэгдүүлснээр, төсвийн мөнгөөр шууд ба шууд бусаар дэмжүүлдэг, хэзээ ч дампуурдаггүй тоглогчид бий болсоор чөлөөт өрсөлдөөнийг арилгасаар байна.
Үнэ тогтворжуулах нэрээр улс төрчидтэй холбоотой олигарх компаниудад давуу байдал олгосоор байна. Тэдгээр компани, банкууд эргээд улс төрийн намууд, улс төрчдийг санхүүжүүлж байр сууриа бэхжүүлсэн, бизнесээ тэлсэн шийдвэр гаргуулж байна. Олигархууд шүүх засаглалыг “хувьчлан” авснаар өрсөлдөгчөө айлгаж, сүрдүүлэх хэрэгсэл болгож байна. Генерал, прокурорын гэрээс саяар нь доллар, тэрбумаар нь төгрөг, тагнах чагнах хэрэгсэл гарч байгаад иргэд гайхахаа ч больжээ.
Төрийн албыг хувийн сонирхолдоо ашиглах нь газар авч, авлигын өсөлтөөр бид дэлхийд тэргүүлсээр. Авлигын тухай, ялангуяа Эрдэнэтийн 49 хувийг нийтийн хөрөнгөөр хувьдаа авсан тухай хамгийн их ярьсаар тодорч Ерөнхий сайд болсон Л.Оюун-Эрдэнэ эрх мэдэлтэй болмогцоо таг чиг, нам гүн болчихов. Шалтгаан нь МАН доторх олигарх бүлэглэлийн улс төрийн хүчний харьцаа ижил тэнцүү болж, статус кво тогтсонд болов уу.
МАН нь 2016 оноос улс төрийн монополь эрхтэй, ямар ч хууль гаргаж, хэрэгжүүлж чадах болсон атлаа олон жилээр бугшсан авлигыг хязгаарлаж чадахгүй байна. АТГ-аа ажиллуулж чадахгүй болохоор Засгийн газрын ажлын хэсэг гаргаж “арслан барыг биш, хулгана зурам”-аар хөөцөлдөх боллоо. Тэгээд бас хоёрхон жилийн дотор “авлигыг жигших нийгмийн шинэ соёлыг бүрдүүлнэ” гээд байгаа.
Монголд авлига бүр төрөл ангиараа бүлэглэн ялгарч, харилцан бие биенээ барьцаалсан. Улаанбаатарын газар, уулын амууд, уул уурхайн лиценз, банк санхүүгийн эрх мэдэл, барилгын бизнес гээд олигархууд төрөлжин томорч эдүгээ том төслүүдийг хэрэгжүүлэхийн төлөө МАН-ын фракцууд өрсөлдөх боллоо.
Авлига бол инфляцийн суурь шалтгаан бөгөөд эдүгээ Монгол Улсын эдийн засгийг боомилж, хөгжлийг гацааж, Монголчуудыг ядууруулж, дүрвэн зугтахад хүргээд байна. Ерөнхий сайдын хувьд МАН-ын доторх статус квог өөрчлөх юм бол Засгийн газар эргэчих гээд, өөрчлөхгүй бол улс орон эргэчих гээд байгаа болтой.
2021.08.12